ص:2

این فضیلت، در اخلاق اجتماعی اسلام، اهمیت بسیاری دارد. تا جایی که جامعه ای را که این ویژ گی در آن فراگیر نشده است، نمی توان جامعه ایمانی نامید. پس بر جامعه اسلامی که این فضیلت در آن رشد نکرده، لازم است که مربیان، گویندگان و هنرمندان آن در ترمیم این ویرانی اخلاقی بکوشند و کوتاهی نورزند. در این میان، نقش رسانه بزرگ صدا و سیما که مدرسه بهترین مربیان، بلندگوی گویندگان و نمایشگاه هنرمندان و به تعبیر امام خمینی(ره)، «دانشگاه عمومی» است، دو چندان می شود.

در این کتاب، می کوشیم تا پس از ترسیم چهره فضیلت گره گشایی در آموزه های اسلام و کاوش در ابعاد آن، پیشنهادهایی برای برنامه سازی درباره این موضوع بیاوریم.

بدان امید که این اثر، مورد قبول ساحت مقدس حضرت بقیه الله(عج) قرار گیرد و گامی باشد به سوی زمینه سازی حکومت جهانی عدالت و محبت مهدوی، همو که با آمدنش «کیش عدالت» و «کیش مهر» بر تمام جهان سایه گستر می شود و جامعه ای جهانی بر پایه خداباوری و برادری تحقق می یابد. به امید آن روز.

ص:3

با پرداختن به موضوع گره گشایی روشن خواهد شد که یاری مسلمانان در دین چه جایگاهی دارد و با اهداف والای دین داری، بندگی، عشق و توجه به خداوند مهربان چه نسبتی پیدا می کند؟

بی تردید، حل این مسئله و درک دقیق این آموزه اخلاقی، اجتماعی و اسلامی، زمینه عمل به آن و در نهایت, رسیدن به سعادت فرد و اجتماع را فراهم می آورد. در این میان، رسانه ملی می تواند با تبیین دقیق جنبه های گوناگون این موضوع مانند اهمیت، آثار، موانع و راه کارهای رفع آن، آفت ها و راه پیش گیری و درمان آن، به گونه ای شایسته در جامعه هنجارسازی کند و زمینه رسیدن به جامعه آرمانی، سالم و سعادتمند را فراهم آورد.

2. آثار فردی و اجتماعی گره گشایی چیست؟

3. موانع عمل به این فضیلت اخلاقی چیست؟

4. راه کارهای عمل کردن به این فضیلت اخلاقی کدام است؟

5. چه آفت هایی ممکن است دامن گیر این عمل اخلاقی شود؟ راه پیش گیری از این آسیب ها چیست؟

6. چگونه می توان این موضوع را در قالب برنامه های صدا و سیما عرضه کرد؟

7. کدام برنامه ها، ظرفیت پرداختن به این موضوع را دارند؟

8. در برنامه های موجود، نکته های مثبت و منفی پرداختن به این موضوع ها کدام است؟

9.چه پیشنهادهای تازه ای درباره این موضوع به برنامه سازان می توان ارائه کرد؟

بنا براین، اطلاعات گردآوری شده از منابع نقلی دینی به روش تفسیری - تبیینی، پردازش و استفاده می شود و اطلاعات برگرفته از منابع تجربی و عقلی با روش تحلیلی - تبیینی به خدمت گرفته شده است. نظر به اینکه در بخش دوم، بیشتر از منابع قرآن و روایت بهره گرفته شده، روش تفسیری - تبیینی بیشتر به کار آمده است.

آفت ها و جنبه های گوناگون موضوع را به طور کلی واکاوی و موارد ویژه را نیز تا آن جا که از اصل موضوع خارج نشویم، بررسی کنیم.

و سختی ها وی را فراگرفت و مال و ثروت و فرزندان و سلامتی خود را از دست داد، چنین دعا کرد: «پروردگارا! به من سختی رسیده و تو مهربان ترین مهربانانی.» خداوند بزرگ، درخواست او را پذیرفت و نعمت های گرفته شده از او و افزون بر آن را دوباره به او بخشید. حضرت یونس (علیه السلام) در اعماق دریا و در شکم تاریک ماهی، خداوند را خواند و خدا او را به ساحل نجات رساند. حضرت زکریا (علیه السلام) نیز در پیری از خداوند پسری خواست و خداوند، فرزندی شایسته به او بخشید.(1)

جز خدمت خلق نیست» سر دهد. عبادت، فقط خدمت خلق نیست و هیچ عبادتی جای اعمال واجب را نخواهد گرفت. در مجموعه گسترده دین، هر چیز به جای خویش، نیکوست. همه عبادت ها و تکلیف های دینی در یک رتبه نیستند و حتی در میان واجبات، برخی از بعضی دیگر مهم تر هستند. امام جعفر صادق(علیه السلام)، عبادت ها را چنین رتبه بندی کرده است:

برترین عمل، معرفت و شناخت آفریدگار جهان است. پس از آن، نماز، زکات، روزه، حج و معرفت ما اهل بیت(علیهم السلام) برترین عمل هاست. پس از آن، نیکی کردن به برادران دینی با انفاق کردن، بهترین کارهاست.(1)

همچنین ایشان می فرماید:

سوگند به آن کس که به حق، محمد(صلی الله علیه و آله) را بشارت دهنده و بیم دهنده برانگیخت، برآوردن نیاز مسلمان و رفع گرفتاری او از ده حج و طواف گرد خانه خدا بهتر است.(2)

تردیدی نیست که نیتِ عامل، میزان اخلاص وی، درجه نیاز نیازمندان و مراتب نیاز آنان، سبب تفاوت در تعیین پاداش عمل می شود. ازاین رو، اختلاف روایت ها در میزان پاداش گره گشایی را می توان به دلیل اختلاف در این امور دانست.(3)

حضرت عیسی بن مریم(علیه السلام) در گهواره فرمود: «خداوند مرا هر کجا باشم، مبارک قرار داده است.» (مریم:31) حضرت امام صادق(علیه السلام) در تفسیر کلام حضرت عیسی(علیه السلام) می فرماید: «مبارک، به معنای بسیار نفع رساننده است».(1)

پس سود رساندن به مردم، از انسان، موجودی مبارک و شریف می سازد که این امر مایه مباهات پیامبران الهی حتی پیامبران اولوالعزم است.

شنیده اید که آسایش بزرگان چیست    

برای خاطر بیچارگان نیاسودن

به کاخ دهر که آلایش است بنیادش    

مقیم گش تن و دامان خ ود نیال ودن

ه می ز ع ادت و ک ردار زشت کم کردن  

هماره بر صفت و خ وی نی ک اف زودن(2)

مردی از سفر حج بازگشته بود و سرگذشت مسافرت خود و همراهانش را برای امام صادق(علیه السلام) تعریف می کرد. او یکی از هم سفران خویش را بسیار می ستود و می گفت: «چه مرد بزرگواری بود. ما به همراهی با چنین مرد شریفی افتخار می کردیم؛ همواره مشغول عبادت بود. وقتی در منزلی فرود می آمدیم، بی درنگ به گوشه ای می رفت و سجاده خویش را پهن می کرد و به طاعت و عبادت خویش می پرداخت.» امام فرمود: «پس چه کسی کارهای او را انجام می داد و حیوان او را تیمار می کرد؟» وی پاسخ داد: «البته افتخار این کارها با ما بود. او فقط به کارهای مقدس خویش مشغول می شد و کاری به این کارها نداشت.» امام صادق(علیه السلام) برخلاف انتظار آن مرد فرمود: «بنا براین، همه شما از او برتر بوده اید.»(3) پس خدمت به بندگان خدا یکی

ص:14

از ملاک های ارزش گذاری انسان است و عبادت در کنار خدمت، دو بال پرواز انسان به سوی کمال هستند. سعدی می گوید:

شنیدم که پیری به راه حجاز      

به هر خطوه کردی دو رکعت نماز

چنان گرم رو در طریق خدای        

که خار مغیلان نکندی ز پای

یکی هاتف از غیبش آواز داد       

که ای نیک بخت مبارک نهاد

به احسانی آسوده کردن دلی                  

به از اَلف(1) رکعت به هر منزلی(2)

انسان این است که روح را جلا می بخشد. چنین دلی در برابر گرفتاری های مردم، بی اعتنا نمی نشیند، بلکه به تپش می آید و مؤمن را به کوشش و حرکت وا می دارد. اگر چنین نباشد، روشن است که فرد لطافت روح ندارد و درنتیجه، ایمان وی ناقص است.

در این روایت، کمک و نیکی به برادران دینی، عامل شکست شیطان معرفی شده است. معنای فرمایش امام در این نکته نهفته است که شیطان پیوسته برای سست کردن ایمان مؤمنان می کوشد. پس چون مؤمنی با فرد گرفتاری روبه رو می شود، تمام تلاش شیطان این است که با وسوسه افکندن در دل مؤمن، او را بی اعتنا و سخت دل کند تا از کمک به گرفتار بپرهیزد. در این گیرودار، اگر مؤمن به وسوسه شیطان توجه نکند و از مشکل برادرش گره بگشاید، در حقیقت، در این میدان مبارزه، بینی شیطان به خاک مالیده می شود. پس مؤمن از آزمون، سربلند بیرون می آید و ایمانش محکم تر می شود.

شخصی به امام باقر(علیه السلام) گفت: «در شهر ما، شیعیان فراوانند.» امام باقر(علیه السلام) به او فرمود: «آیا ثروتمندان شان به فقیران توجه می کنند؟ آیا نیکان از خطاهای بدان درمی گذرند و آیا ]شیعیان که می گویی[ با همدیگر، هم دردی می کنند؟» مرد پاسخ داد: «خیر.» امام فرمود: «اینان شیعه نیستند. شیعه کسی است که چنین کند».(1)

در احادیث دیگری هم آمده است که اهل بیت(علیهم السلام) میان دوستدار خود و شیعه تفاوت گذاشته اند. ممکن است کسی دوستدار اهل بیت(علیهم السلام) باشد، ولی شیعه حقیقی آنها نباشد. معصومین(ع) از شیعه حقیقی چنان که در حدیث بالا دیدیم، تعریف ویژه ای داشتند.

یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) می گوید: «خدمت امام بودم که مردی وارد شد و سلام کرد. امام از حال شیعیان شهر و دیار آن مرد

ص:16

پرسید. مرد از آنان بسیار به نیکی یاد کرد. امام از او پرسید: عیادت ثروتمندان از فقیران چگونه است؟ پاسخ داد: اندک است. پرسید: نگاه ثروتمندان نسبت به فقیران چگونه است؟ باز هم پاسخ داد: اندک است. باز امام پرسید: دست گیریی ثروتمندان از نیازمندان چگونه است؟ آن شخص با تعجب گفت: شما از اخلاقی یاد می کنی که نزد ما بسیار کم پیدا می شود. امام صادق(علیه السلام) فرمود: پس آنان چگونه می پندارند که شیعه ما هستند؟»(1)

شیعه در لغت به معنای پیرو(2) است. پس اگر محبت اهل بیت(علیهم السلام) را در دل داشته باشیم، ولی در رفتار به ایشان اقتدا نکنیم، نمی توانیم خود را شیعه و پیرو بنامیم. توضیح این مطلب نیز لازم است که در بسیاری از روایت ها اصطلاح مؤمن به معنای شیعه به کار رفته است. بنا براین، وقتی امامان ما می فرمایند مؤمن باید چنین باشد؛ یعنی شیعه واقعی اهل بیت(علیهم السلام) باید چنین باشد. برطرف کردن مشکلات دیگران و گره گشایی از کار مردم، سیره اهل بیت(علیهم السلام) بود و ما که خود را شیعه آنان می خوانیم، باید در کردار و خلق و خو همانند ایشان باشیم. باید دانست محبت حقیقی، پیروی را در پی خواهد داشت. خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می فرماید: «به مردم بگو اگر خدا را دوست دارید، از من اطاعت کنید تا خداوند، شما را دوست بدارد». (آل عمران: 31)

افراد جامعه، پیوندی بسیار مستحکم، نزدیک و صمیمی را سبب می شود، تا جایی که هر کس گرفتاری و مشکل برادرش را مشکل و گرفتاری خود می داند و در حل آن با تمام توان می کوشد. رسول گرامی اسلام که بنیان گذار نخستین جامعه برادرمحور در مدینه بود، می فرمود: «مؤمنان باهم برادرند؛ برخی نیازهای برخی را برمی آورند و بدین سبب خداوند در روز قیامت، نیازهایشان را برمی آورد».(1)

امت اسلامی همچون پیکر واحدی است که اگر روزگار، عضوی از آن را به درد آورد، عضوهای دیگر بی قرار می شوند و در پی بازگرداندن قرار و آرامش به آن عضو برمی آیند. امام جعفر صادق(علیه السلام)، رئیس مکتب جعفری، فرمود:

مؤمنان ]در نیکی کردن و عطوفت و مهربانی ورزیدن به یکدیگر[ همچون پیکر واحدی هستند که اگر ]عضوی از آن[ بیمار شود، همه عضوها ]به شب بیداری و تب کردن[(2)، با آن عضو، هم دردی می کنند.

همچنین در جای دیگری فرمود: «در تکیه کردن مؤمن به برادرش همین بس که نیازش را نزد او فرود آورد».(3)

می توان گفت اسلام، جامع ترین برنامه را برای یک جامعه ایده آل به ارمغان آورده است. پس جامعه ای را باید به معنای واقعی کلمه، اسلامی نامید که میان همه افراد آن، رابطه برادری برقرار باشد.

داشته، شکرگزاری آنها را خواسته و نمونه ای از شکر نعمت ها، به کار بستن آنها در راه رفع گرفتاری نیازمندان است. سُدیر صیرفی از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که فرمود: «ای سدیر! هرگز دارایی فردی زیاد نمی شود مگر اینکه حجت خداوند هم بر او سنگین می شود. پس اگر می توانید آن را از خود دفع کنید، چنین کنید.» پرسیدم: «ای فرزند رسول خدا! چگونه حجت خدا را از خود دفع کنیم؟» حضرت فرمود: «با برآوردن نیازهای برادرانتان از اموالتان...».(1)

اکنون نمونه ای از وظیفه شناسی یکی از بزرگان دین و حجت های خداوند را می آوریم.

«شب بود و هوا بارانی. امام صادق(علیه السلام) تنها و بی خبر، از تاریکی شب و خلوت کوچه ها استفاده کرد. از خانه بیرون آمد و به سوی ظله سایبان قبیله بنی ساعده روانه شد. از قضا مُعلّی بن خنیس که از اصحاب و یاران نزدیک امام بود، متوجه بیرون رفتن امام از خانه شد. با خود گفت: امام را در این تاریکی تنها نگذارم. با چند قدم فاصله به راه افتاد. فقط شبح امام را در آن تاریکی می دید. اندکی بعد متوجه شد گویا چیزی از دوش امام بر زمین افتاد و ریخت. صدای آهسته امام را شنید که می گفت: خدایا این را به ما برگردان. در این هنگام، معلی جلو رفت و سلام کرد. امام از صدای معلی، او را شناخت و گفت: معلی هستی؟ پاسخ داد: آری، معلی هستم. پس نگاه معلی به نان هایی افتاد که بر زمین ریخته بود. آنها را از زمین جمع کرد و به دست امام داد. کیسه بزرگی از نان بود که یک نفر به سختی می توانست آن را به دوش بکشد. معلی گفت: اجازه دهید من آنها را بر دوش کشم. امام فرمود: خیر، خودم بر این کار سزاوارترم. امام نان ها را به دوش کشید و به راه افتاد

ص:19

تا به سایبان بنی ساعده رسیدند. آنجا محل تجمع بینوایان و بیچارگان بود. کسانی که خانه ای نداشتند، در آنجا به سر می بردند. همه در خواب بودند. امام نان ها را یکی یکی و دو تا دو تا کنار آنان گذاشت و بازگشت. معلی پرسید: اینها که در این دل شب بر ایشان نان آوردی، شیعه هستند؟ حضرت پاسخ داد: خیر، اگر شیعه و معتقد به امامت بودند، نمک (یعنی: خورش) هم می آوردم».(1)

معنای رضایت و خشنودی اوست. اوست که دل ها را با برطرف کردن مشکل ها شادمان می کند تا غم و اندوه را از چهره ها بزداییم.

نکویی کن و سوی نیکی گرای  

بدین از تو خش نود گردد خدای

در روایتی می خوانیم که عده ای نزد امام صادق(علیه السلام) بودند. امام به آنها فرمود: «چرا ما را سبک می شمارید (ما را خوار می کنید)؟» در این هنگام، شخصی از اهالی خراسان برخاست و گفت: «به خدا پناه می بریم که شما یا امر شما را سبک بشماریم.» آن حضرت به او فرمود: «خودت یکی از کسانی هستی که مرا سبک ]و خوار[ شمرده است!» آن شخص گفت: «به خدا پناه می برم که نسبت به شما جسارتی کرده باشم.» امام پاسخ داد: «وای بر تو! در زمانی که ما نزدیک ]میقاتِ[ جُحفه بودیم، آیا صدای فلانی را نشنیدی که به تو گفت: مرا به قدر یک میل بر مرکبت سوار کن، ولی تو اظهار ناتوانی کردی و حتی سرت را بلند نکردی ]و پاسخ مثبت ندادی[، ]با این کارت[ او را سبک و خوار کردی و هر کس مؤمنی را خوار کند، ما را خوار کرده و حرمت خداوند عزوجل را شکسته است».(1)

از این روایت روشن می شود همچنان که رفع نیازهای مسلمانان، احترام گذاشتن به خداوند متعال و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت پاک اوست، کوتاهی در گره گشایی از کار مسلمانان و شیعیان، بی احترامی و توهین نسبت به ذات مقدس پروردگار و ساحت پاک پیشوایان دین به شمار می رود؛ زیرا درحقیقت، سبک شمردن و نادیده گرفتن فرمان های آنهاست.

ص:21

در روز قیامت، خداوند عزوجل به چهار کس ] با لطف و مرحمت خود[ نظر می کند: کسی که پشیمان شده از معامله ای را اقاله کند ]؛یعنی معامله را فسخ کند[ یا دادخواهی را فریادرسی کند یا بنده ای را آزاد کند یا مجردی را به ازدواج همسری درآورد.(1)

است، به اذن خداوند عزوجل بیرون آور».(1)

سعدی شیرازی نیز چه زیبا می سراید:

خدا را بر آن بنده بخش ایش است    

که خلق از وجودش در آسایش است

کَرُم ورزد آن سر که مغزی در اوست 

که دون همت انند بی مغز و پوس ت

کسی نیک بیند به هر دو س رای

ک ه نیکی رساند به خل ق خ دای(2)

از دیدگاه اسلام، برای کسی که در رفع نیازهای دیگران می کوشد، دعا و طلب آمرزش می کنند و این گونه گناهانش بخشوده می شود. امام صادق(علیه السلام) فرمود:

در انجام کارهای پسندیده با یکدیگر رقابت کنید و از اهل آن باشید. همانا در بهشت، دری است به نام «معروف» که از آن در جز کسی که در زندگی دنیا «کار معروف» (پسندیده) انجام داده باشد، وارد بهشت نمی شود. همانا]چون[ بنده خدا در پی برآوردن نیاز برادر دینی اش گام برمی دارد، خداوند عزوجل بر او دو فرشته می گمارد که یکی از راست و دیگری از چپ، بخشودگی گناهانش را از خداوند می خواهند و برای برطرف شدن نیازش دعا می کنند... . به خدا سوگند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از برآورده شدن نیاز بنده با ایمان، بیش از خود نیازمند شاد می شود.(3)

دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای    

فرشته ات به دو دس ت دعا نگه دارد

ص:24

وصفشان چنین است - کیانند؟ ]خداوند عزوجل[ فرمود: «آن که مؤمنی را شاد کند».

امام باقر(علیه السلام) فرموده است:

مرد با ایمانی در سرزمین فرمانروایی ستمگر زندگی می کرد. پس ]از بیم جان خود[ از آنجا به سرزمین دیگری گریخت که مردم آن مشرک بودند و مهمان یکی از مشرکان شد. آن مشرک به او پناه داد و با مهربانی از او پذیرایی کرد. پس ]از مدتی که[ مرگ آن مرد بی دین فرا رسید. خداوند عزوجل وحی کرد که به عزت و جلال خودم سوگند که اگر برای تو در بهشتم جایگاهی بود، بی شک, تو را در آن ساکن می کردم. بهشتم بر هر کس که مشرک بمیرد، حرام است. ]سپس خداوند به آتش برزخ دستور داد:[ «ای آتش! او را بترسان، ولی نسوزان.»(1) روزی او هر صبح و شام، از هر جا خدا بخواهد، برایش می آید.(2)

در حدیث دیگری، حضرت امام موسی کاظم(ع) فرمود:

خداوند در زمین بندگانی دارد که در برآوردن نیازهای مردم می کوشند. اینان در روز قیامت ]از سختی های آن روز[ در امانند.(3)

بهترین شکل و اعمال بد را به زشت ترین و ترسناک ترین صورت. گره گشایی و شاد کردن قلب دیگران نیز مانند دیگر رفتارهای نیکو، به بهترین شکل مجسم می شود و یار انسان در سختی های قیامت است. ابان بن تَغلِب از اصحاب ارجمند امام صادق(علیه السلام) از ایشان درباره حق مؤمن بر مؤمن پرسید. حضرت در پاسخ فرمود: «حق مؤمن بر مؤمن بزرگ تر از آن است ]که تو گمان می کنی و[ اگر من آن را برایتان بازگویم، حق آن را به جا نمی آورید. ]و ناسپاسی می کنید[». آن گاه به بیان تجسم شاد کردن مؤمنان در قیامت پرداخت و فرمود:

مؤمن آن هنگام که از قبرش خارج می شود، مثالی نیز همراه او خارج می شود و به او می گوید: از جانب خداوند بشارت باد بر تو به کرامت و سرور. ]بنده مؤمن نیز در پاسخ[ به او می گوید: خداوند به تو بشارت نیکو دهد. سپس با او همراه می شود. هرگاه با رحمتی از سوی خداوند روبه رو شود، مثل به او بشارت می دهد و هرگاه با صحنه ای ترسناک روبه رو می شود، به او می گوید: این از تو نیست ]. پس نترس[ و اگر بر خیری گذر می کند، می گوید: این از آنِ توست ]و این گونه [ پیوسته همراه اوست و او را از آنچه می ترسد، امان می دهد و به آنچه دوست دارد، مژده می دهد تا ]برای حساب رسی[ در برابر پروردگار عزوجل قیام می کند. سپس دستور بهشتی بودن مؤمن می آید. باز مثال به او می گوید: مژده باد بر تو که خداوند عزوجل دستور بهشتی بودنت را داده است. در اینجا شخص مؤمن به مثال می گوید: تو کیستی که از هنگام برانگیخته شدن از گورم به من بشارت می دهی و همدم راه من بودی و مرا از فرمان خداوند آگاه کردی؟ او پاسخ می دهد: من همان شادی هستم که تو در دنیا به برادران دینی ات هدیه می کردی. من از آن شادی آفریده شدم تا به تو مژده دهم و همدم ترس و وحشت تو باشم.(1)

ص:27

پیامبر گرامی اسلام فرمود:

تا زمانی که مؤمن به برادرش کمک کند، خداوند کمک کار اوست و هرکس یک گرفتاری از گرفتاری های دنیا را از برادر باایمانش برطرف کند، خداوند هفتاد گرفتاری از گرفتاری های آخرت را از او برطرف می سازد.(1)

بی تردید، گرفتاری های آخرت بسیار سخت تر و طولانی تر از گرفتاری های دنیاست.

هر کس ز کارِ خلق یکی عق ده وا کن د    

ای زد هزار حاجت او را روا کند

صدها فرشته بوسه بر آن دست می زنند          

کز کار خلق، یک گ ره بس ته وا ک ند

در روایت های دیگر، برآوردن حاجت برادران دینی مایه ریزش گناهان و بالارفتن درجه های اخروی و افزوده شدن ثواب ها شمرده شده است.(2) امام صادق(علیه السلام) فرمود:

هر کس یک گرفتاری مؤمنی را برطرف کند، خداوند گرفتاری های آخرت او را برطرف کند و ]در روز قیامت[ با دل آرام از قبرش بیرون می آید و هر کس مؤمنی را از گرسنگی نجات دهد، خداوند از میوه های بهشت به او بخوراند و هر کس به مؤمن تشنه ای، جرعه ای آب بدهد، خداوند از رحیق مختوم ]ثواب مخصوص نیکان در بهشت[ به او بنوشاند.(3)

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روایت شده است: «هر کس کار نیک کند، مسلمان باشد یا کافر، خداوند به او پاداش می دهد.» کسی پرسید: «پاداش دادن به کافر

ص:28

چگونه است؟» حضرت فرمود: «اگر فرد صله رحمی کرده یا صدقه ای داده یا کار نیکی انجام داده باشد، خدای بزرگ به پاداش این کارها به او ثروت و فرزند و سلامتی و مانند این نعمت های دنیایی می بخشد.» دوباره پرسیدند: «در آخرت ]وی را[ چگونه پاداش دهد؟ فرمود: «عذابی کمتر به او می چشاند.» آن گاه این آیه را تلاوت کرد: «خاندان فرعون را به سخت ترین عذاب ها درآورید.»(1) مقصود حضرت این بود که بر اساس این آیه، عذاب های دوزخ هم درجه های فراوانی دارد که کافر نیکوکار به سبب عمل نیک خود درجه های ضعیف تر عذاب را می چشد.

می آورد و از سوی دیگر، هوس ها، او را به بهره گیری از دارایی ها در راه خواسته های نفسانی می کشاند. اینجاست که حجاب خودبینی در برابر چشمان حقیقت بین انسان قرار می گیرد و او را از رسیدن به سرمنزل مقصود باز می دارد.

حجاب چهره جان می شود غب ار تنم    

خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم(1)

راه های گوناگونی برای کنار رفتن حجاب ها هست، ولی راهی که به بحث ما ارتباط دارد، این است که انسان با پرداختن به گره گشایی در امور مادی و معنوی دیگران، می تواند مرحله به مرحله، پای بندهای خودبینی را باز کند و از دل بستگی های مادی دل بکند. آن گاه آنچه خداوند از توان و عقل و مال به او داده است، در راه دیگران نیز هزینه کند و آنچه برای خود می پسندد، برای دیگران نیز بپسندد. تنها بدین صورت بت نفس می شکند، حجاب های تاریک خودبینی کنار می رود و دل انسان به سرچشمه نور و کمال نزدیک می شود.

صفت های دیگر الهی از این دو صفت سرچشمه می گیرند. رحمان به معنای کسی است که رحمتش همه چیز را فرا گرفته است و رحیم کسی است که رحمت ویژه اش در قیامت، تنها نصیب بندگان صالح می شود.

کسی که از کار دیگران گره گشایی می کند، در حقیقت، مظهر این دو اسم نیکوی پروردگار می شود. انسان مؤمن، از سویی به گره گشایی از کار هم کیشان و بندگان مؤمن توجه دارد و جان خود را با جان آنها یکی می داند:

جان گرگان و سگان از هم جداست   

متحد ج ان های شیران خداس ت(1)

بدین ترتیب، بنده مؤمن با این عمل خود مظهر صفت رحیمیت خداوند می شود. از سوی دیگر، از آنجا که همه بندگان خدا را عیال خدا می داند و از آنجا که همه عالم از اوست، بر خدمت به همه عالم نیز عاشق است و برای هدایت و نجات آنان تلاش می کند. پس به مظهر رحمانیت خداوند تبدیل می شود. بنده ای که مظهر رحمانیت و رحیمیت خداوند شد، به مقصد عالی انسانی که نزدیکی به خداوند است، نزدیک می شود.

این عشق، آتش به دل عاشق می زند و او را بی قرار رسیدن به محبوب می کند.

یکی از شاگردان عارف بزرگ معاصر, حاج شیخ رجب علی خیاط می گوید:

با معرفی جناب شیخ مدت ها به خدمت آیت الله کوهستانی به نکا می رفتم. تا اینکه صبح یک روز که عازم نکا بودم، به جناب شیخ برخوردم. پرسید: «کجا می روی؟» گفتم: به نکا نزد آیت الله کوهستانی می روم. فرمود: «شیوه ایشان زاهدی است. بیا برویم تا من شیوه عاشقی خدا را به تو بیاموزم.» سپس دست مرا گرفت و به خیابان امام خمینی(ره) فعلی برد. وارد کوچه ای در جنوب خیابان شد و در منزلی را زد. دخمه ای نمایان شد که تعدادی کوچک و بزرگ، فقیر و بیچاره آنجا بودند. جناب شیخ به آنها اشاره کرد و فرمود: «رسیدگی به این بیچاره ها، انسان را عاشق خدا می کند. درس تو ]امروز[ این است. نزد آیت الله کوهستانی درس زاهدی می خواندی و اکنون درس تو، درس عاشقی است.» از آن به بعد، نزدیک ده سال با جناب شیخ به بیرون شهر می رفتیم. شیخ افراد فقیر را معرفی می کرد و من آذوقه تهیه می کردم و به آنها می رساندم.(1)

تا توانی به جهان خدمت محتاجان کن    

به دم ی یا درم ی یا قل می یا ق دمی

یکی دیگر از یاران مرحوم شیخ رجب علی خیاط می گوید:

به همراه شیخ، به زیارت عبدالعظیم حسنی رفتیم. جناب شیخ ]از طریق شیوه های اهل دل[ از حضرت عبدالعظیم پرسید: «از کجا به این مقام ]بلند[ رسیدید؟» حضرت عبدالعظیم فرمود: «از راه احسان به مردم. من ]با دست خود[

ص:32

قرآن می نوشتم و با زحمت می فروختم و پول آن را احسان می کردم».(1)

«هرگاه دوستی از دوستان ما نزد تو آمد، او را گرامی بداری ]و کارش را انجام دهی[.» علی بن یقطین پذیرفت. امام رضا(ع) هم به ضمانت خود عمل کرد(1) و علی بن یقطین هیچ گاه در دام دستگاه بنی عباس گرفتار نشد.

با کمی دقت در این حدیث شریف روشن می شود که این وعده امام رضا(ع) تنها مخصوص علی بن یقطین نیست و هر کس بخواهد گرفتاری های دنیوی مثل کشته شدن، فقر، ناداری و زندان از او دور شود، باید در هر پست و مقامی که هست، در حد توان خود برای حل مشکلات مردم بکوشد. در این صورت، اهل بیت و ائمه معصوم(ع) یاور او خواهند بود و بسیاری از گرفتاری های دنیوی هم به خواست خداوند از او دور خواهد شد.

گره گشایی حتی ممکن است بسیاری از بیماری ها و آفت ها را از آدمی دور کند. در روایتی از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل شده است: «برآوردن نیاز مؤمن، بیماری های جنون و خوره و پیسی را دفع می کند.»(2) این حقیقت، نشان دهنده اثر گذاری مستقیم امور معنوی در امور مادی، افزون بر ارمغان آوردن سعادت اخروی است. کسانی هم که از آن خبر داده اند، با امامان معصوم(ع) که وارث علم پیامبراسلام هستند، ارتباط دارند. پیامبر خدا نیز دانش خود را از سرچشمه جوشان علم ازلی الهی الهام گرفته است. افزون بر این، داستان های فراوانی از زندگی

ص:34

امامان معصوم(ع) و بزرگان در اثرگذاری نیکی به دیگران در رفع مشکلات و گرفتاری ها نقل شده است که مجال پرداختن به آن نیست. این حقیقت، در ادبیات فارسی نیز بازتاب گسترده ای یافته است. سعدی در گلستان می گوید: «کاروانی در زمین یونان بزدند و نعمتِ بی قیاس(1) ببردند. بازرگانان گریه و زاری کردند و خدا و پیمبر شفیع آوردند و فایده نبود.

چو پیروز شد دزدِ تی ره روان      

چه غم دارد از گریه کاروان؟

لقمان حکیم اندر آن کاروان بود. یکی گفتش از کاروانیان: مگر اینان را نصیحتی کنی و موعظه ای گویی تا طَرفی ]پاره ای[ از مال ها دست بردارند که دریغ باشد چندین نعمت که ضایع شود. گفت: دریغ کلمه حکمت با ایشان گفتن... .

با سیه دل چه سود گفتن وعظ؟   

 نرود میخ آهنین در سنگ

 همانا که جرم از طرف ماست.

به روزگ ار س لامت، شکس تگان دریاب

که جب رِ خاط رِ مس کین بلا بگرداند

چو سائل از تو به زاری طلب کند چیزی  

ببده وگرنه ستم گر به زور بستاند(2)

ده روز مهر گردون، افسانه است و افسون

نیکی به جای یاران، فرصت شمار یارا

ای صاحب کرامت، شکرانه سلامت

روزی تفقدی کن، درویش بی نوا را

آسایش دو گیتی، تفسیر این دو حرف است 

با دوستان مروت، با دشمنان مدارا(3)

ص:35

پس سزاوار است که دولت اسلامی و رسانه ملی، در مقابله با حوادث غیرمترقبه و آگاهی بخشی به مردم در این زمینه بکوشند تا مردم را از تأثیر امور معنوی و گره گشایی در دفع بلا و حوادث ناگهانی نیز آگاه سازند و تنها به اسباب طبیعی دفع بلاها توجه نکنند.

موقعیت شخصی خود در ذهن دارد، به چه میزان، خویش را در رده بالا یا پایین قرار می دهد. ازاین رو، کسی که خودپنداره مثبتی دارد، عزت نفسی زیاد و کسی که خودپنداره منفی دارد، عزت نفس کمی خواهد داشت. عقده حقارت، خودپنداره منفی و عزت نفس اندک از اصطلاحاتی هستند که می توان کم و بیش آنها را به جای هم به کار برد».(1)

بنابراین، رفتار هر کس در خودپنداره وی تأثیر دارد و آن کس که رفتار خود را بر اساس دستور شرع و عقل و وجدان انجام می دهد، طبیعی است که در درون خود، احساس رضایت می کند و در وی خودپنداره مثبت یا عزت نفس پدید می آید. آن کس نیز که دامن خود را به گناهان و کارهای زشت آلوده می کند، خودپنداره منفی در وی به وجود می آید؛ چون در درون، احساس می کند که فرد خطاکار و بدی است، هرچند ظاهری خوب از خود نشان دهد و خودپنداره خود را از دیگران بپوشاند. نیکی کردن به دیگران و کمک به آنان در مشکلات و سختی ها، کاری خداپسند و مردم پسند است. در نتیجه، عامل به آن، عزت نفس یا خودپنداره مثبت پیدا می کند و در مقابل، کسی که نسبت به گرفتاری دیگران بی اعتنا است، به تعبیر روان شناختی، خودپنداره منفی دارد.

انسان است که اعمال خوب یا بد انسان بر اساس آن شکل می گیرد. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ ؛ بگو هرکس بر اساس شاکله خود عمل می کند.» (اسراء: 84) و «از کوزه همان برون تراود که در اوست».

همچنین لفظ شخصیت، مشابه تعبیری است که علمای لغت از لفظ «سجیه»(1) و علمای اخلاق از لفظ «خُلق» ارائه می کنند: «خُلق مجموعه ای از ملکات است که سبب می شود انسان اعمال را بدون تروی (بدون تأمل و درنگ) انجام دهد.»(2) پس شخصیت هر کس سبب صدور رفتار خوب یا بد از او می شود. این شخصیت ممکن است مثبت یا منفی و محدود یا گسترده باشد. شخصیت انسان همان گونه که منشأ رفتارهای آدمی می شود، متقابلاً از رفتارهای آدمی اثر می پذیرد و کامل تر یا پست تر می شود. انسان هایی که تنها به زندگی خود می اندیشند و خود را در غم و گرفتاری دیگران شریک نمی کنند و به تعبیر قرآن: «طَآئِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ؛ گروهی که تنها اهتمامشان به خود است.» (آل عمران:154)، شخصیتی پست و درحال سقوط دارند. آنها که حصار خود بینی را شکسته و نگاهشان را به افق های دورتری دوخته اند و در اندیشه غم و گرفتاری دیگران و باز کردن گره از کار آنان هستند، شخصیتی پیشرفته و رو به تکامل دارند. برخی روان شناسان، گروه اول را در مرحله «خود» و گروه دوم را در مرحله «فراخود» می دانند.(3) ممکن است انسان در این مرحله، چنان پیشرفت کند که برای ناراحتی و غم دیگران، بیش از غم و ناراحتی خود دل بسوزاند:

من از بینوایی نِیُم روی زرد 

ص:38

غم بینوایان رْخَ-م زرد کرد(1)

میل به نیکوکاری، گرایش فطری و غریزی در نهاد هر انسان است(1) که با ارضای آن، انسان احساس رضایت می کند. احساس لذت و آرامش روحی که پس از سیر کردن یک گرسنه، راهنمایی یک گمراه یا ارشاد یک گناه کار به انسان دست می دهد، با هیچ چیز دیگر قابل مقایسه نیست.

سرقت یا گزینه گناه و فساد، تقویت نمی شود؟ حالا جوانی را فرض کنید که زیر فشارهای سنگین فکری و روحی قرار گرفته است، ولی مشاوری دل سوز نمی یابد تا با او درد دل کند. آیا احتمال کشیده شدن وی به اعتیاد و خلاف های دیگر شدت نمی یابد؟ همچنین در اجتماعی که روابط انسانی افراد آن مانند صله رحم و نیکی کردن و احترام به یکدیگر، سرد و بی روح است، احتمال دست زدن به چنین کارهایی بیشتر است.(1)

دیگران را غم و رنج خود بدانند، افراد احساس آرامش می کنند و روحیه امید عمومی بالا می رود.

روشن است که با افزایش روحیه افراد، امید به زندگی نیز افزایش می یابد، ولی اگر مردم احساس کنند که هر کس به فکر کار خود است و در پریشان حالی و افسردگی، دست گیریی ندارند، روحیه ناامیدی بر زندگی مردم سایه می افکند و در نتیجه، سطح امید به زندگی کاهش می یابد.

این حقیقت تلخ در بسیاری از شهرهای کشور اسلامی ما به چشم می خورد تا جایی که همسایه از حال همسایه خبر ندارد و حتی همدیگر را نمی شناسند، چه رسد به آنکه از حال او خبردار باشد و در صورت نیاز بخواهد به او کمک کند. چه بسا خویشاوندان نیز از حال هم بی خبرند یا اگر هم خبر دارند، دل نمی سوزانند.

شرح این هجران و این سوز جگر    

این زمان بگذار تا وق ت دگر

ص:42

داده می شود که او را به سوی آتش ببرند.(1)

همچنین امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که برادرش از روی نیاز، نزد او بیاید و او توان برآوردنش را داشته باشد و چنین نکند، خداوند در قبر, ماری بر او چیره می سازد که تا قیامت، پیوسته انگشت ابهامش را می گزد ]تا در آن روز[ مورد بخشش خدا قرار گیرد یا عذاب شود.(2)

پرداخت. آن شب یعقوب و خانواده اش سیر خوابیدند، در حالی که از غذای آنها مقداری باقی مانده بود.

صبحِ همان شب خداوند به یعقوب وحی کرد: «ای یعقوب! بنده مرا خوار داشتی و با این کارت، خشم مرا به سوی خود کشاندی و خود را سزاوار عقوبت من کردی که بر تو و پسرانت بلا بفرستم. ای یعقوب! محبوب ترین پیامبران نزد من و گرامی ترین آنها پیامبری است که نسبت به بیچارگان بیشتر دل سوزی کند؛ آنان را به خود نزدیک کند و غذایشان دهد و پناه گاه آنها باشد.» در همان شب, یوسف آن خواب را دید (که در آینده از برگزیدگان درگاه خدا می شود) و در دل فرزندان یعقوب حسدی شدید پدید آمد. ]که سبب شد برادران، یوسف را در چاه انداختند و حضرت یعقوب سال ها به فراق یوسف مبتلا شد.[(1)

باید دانست آزمون های الهی برای پیامبرانش سخت تر و بزرگ تر است, چنان که گفته اند «حسناتُ الابرار، سیئات المقربین؛ نیکی های خوبان، بدی های مقربان درگاه خداست.»(2) از این رو، حضرت یعقوب با یک خطا، سزاوار آن همه بلا شد.

گرفتاری دیگران، دست روی دست بگذارد و قدمی در راه گره گشایی برندارد، خداوند او را مجازات می کند، به گونه ای که به یاری رساندن به گنه کاران گرفتار می شود و پاداشی را هم که می توانست با گره گشایی به دست آورد، از کَف می دهد. او همچنین مرتکب گناهی بزرگ شده است؛ چون یاری کردن گنه کاران، گناهی دیگر است. آن کس که گناه می کند و آن که او را کمک و یاری می کند و آن که از انجام گناه خشنود می شود، همه در آن گناه شریک هستند. امام صادق(علیه السلام) در این باره فرمود:

اگر شخصی از شیعیان ما سراغ برادر خود رود و از او برای احتیاج خود کمک بگیرد، ولی با اینکه می تواند، او را کمک نکند، خداوند عزوجل او را به برآوردن نیاز دشمنی از دشمنان ما گرفتار می کند که به سبب آن، خداوند، او را در روز قیامت عذاب می کند.(1)

آن حضرت در جای دیگر می فرماید:

کسی که نسبت به یاری برادر مسلمانش و قیام برای رفع حاجتش بخل ورزد، به یاری گنه کار گرفتار می شود و پاداشی]هم[ نمی گیرد, ]بلکه مرتکب گناهی می شود[.(2)

پیامبر گرامی اسلام این حقیقت را درباره امور مالی بازگو کرده است. ایشان می فرماید: «آن که مالش را از روی اختیار از اخیار دریغ کند، خداوند به ناچار, ]مصرف[ مال وی را به سوی اشرار می گرداند».(3)

مشابه این حدیث نبوی(صلی الله علیه و آله) در کلام امام صادق(علیه السلام) نیز به چشم می خورد:

هیچ بنده ای از صرف کردن درهمی به جا و در راه طاعت خدا بخل نمی ورزد،

ص:46

مگر اینکه دو درهم در راه نافرمانی خدا و نابه جا خرج می کند.(1)

پس کسی که گره گشایی را ترک کند، «خَسِر الدنیا والآخره» است؛ یعنی هم در دنیا زیان می بیند و هم در آخرت. «ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ؛ و این خسارتی آشکار است».(2) (حج:11)

ولایت پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین(ع) نیز به شمار می رود. آن کس که در دژ محکم ولایت الهی قرار می گیرد، از انوار هدایت الهی بهره مند می شود و منزل به منزل، به سوی کوی دوست راه می پیماید، ولی دوام این پیوند مبارک میان انسان و خدا و بندگان برگزیده او شرایطی دارد که اگر انسان آن شرایط را رعایت نکند، این رشته پیوند گسسته می شود و آدمی در وادی سرگردانی و سرگشتگی می افتد.

گرت هواست که معشوق نگسلد پیوند      

نگه دار سر رشته تا نگه دارد

یکی از آن شرایط این است که انسان، دیگر مسلمانان را همچون جان خود عزیز بدارد، با آنان هم دردی کند و در سختی های روزگار، دست یاری به سویشان دراز کند؛ یعنی درد آنان را درد خود و شادیشان را شادی خود بداند.

مرا عهدی است با جانان که تا جان در بدن دارم

هواداران کوی ش را چو جان خویش تن دارم

امام موسی بن جعفر(علیه السلام) فرمود:

آن کس که فردی از برادرانش، قصدِ او را کند، در حالی که از او نسبت به برخی احوال خود پناه ]و کمک[ می خواهد، پس با اینکه توان دارد، او را یاری نکند، به درستی که ولایت خداوند عزوجل را ]نسبت به خود[ قطع می کند.(1)

علامه مجلسی در شرح این حدیث می فرماید: «معنای حدیث این است که اگر برای دفع ستمی که بر او شده است یا برای برآوردن نیاز فوری اش مراجعه کند ]و او توجه نکند[، خداوند سرپرستی امور او را به عهده نمی گیرد و هدایت های ویژه اش را از او برمی دارد.»(2) از امام

ص:48

صادق(علیه السلام) نیز چنین نقل شده است: «هیچ مؤمنی یاری برادرش را ترک نمی کند مگر اینکه خداوند در دنیا و آخرت, یاری اش را از او برمی دارد».(1)

گفتنی است مراد از گسسته شدن رشته ولایت میان خداوند و بنده این است که خداوند هدایت های ویژه خود را بردارد، نه اینکه رابطه انسان و خداوند به کلی قطع شود؛ چون همه انسان ها چه کافر و چه مؤمن، مهمان خوان گسترده الهی هستند و اگر لحظه ای خداوند توجه خود را از جهان بردارد، همه چیز نیست و نابود می شود. «اگر نازی کند، درهم فرو ریزند قالب ها». با این حال, انسان برای رسیدن به سعادت و کمال جاودانی به رحمت ویژه الهی - که همان نعمت ولایت الهی است - نیاز دارد تا در مسیر بندگی خداوند حرکت و به قله های خوش بختی و کمال صعود کند.

ص:49

جهانیان نمی داند چه پاداشی در انتظار اوست؛ نه فرشته ای مقرب و نه نبی مرسل. از اسباب آمرزش گناهان، غذا دادن به مسلمان گرفتار قحطی و گرسنگی است.(1)

گردنه ای که انسان باید از آن گذر کند تا از اصحاب مبارکی و خجستگی شود، آزاد کردن بندگان یا غذا دادن در روز گرسنگی به یتیمی خویشاوند، یا بینوایی خاک نشین است.

در روایت های دیگری از میان عوامل رفتن به بهشت، به غذا دادن به دیگران اشاره شده است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هر کس مؤمنی را سیر کند، بهشت بر او واجب می شود.»(2) همچنین امام سجاد(علیه السلام) فرمود:

هر کس مؤمن گرسنه ای را غذا بدهد، خداوند از میوه های بهشتی به او بخوراند و کسی که مؤمن تشنه ای را سیراب کند، خداوند از شراب مهرخورده بهشتی به او بنوشاند.(3)

از امام باقر(علیه السلام) نیز نقل شده است که خداوند ریختن خون ها]ی قربانی[ و غذا دادن و فریادرسی از درماندگان را دوست دارد.(4)

شخصی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) به آن حضرت گفت: من همواره هنگام ناهار و شام دو سه نفر - کمتر یا بیشتر - مهمان دارم. (شاید وی تصور می کرد که امام از او ستایش خواهد کرد) امام فرمود: «برتری آنها نسبت به تو بزرگ تر از برتری تو بر آنهاست.» آن شخص پرسید: فدایت شوم، چگونه چنین است در حالی که من از غذای خود به آنها می خورانم و از مالم بر آنها هزینه می کنم و خانواده ام را به خدمت آنها می گیرم؟ حضرت فرمود: «هنگامی که آنها بر تو وارد

ص:51

می شوند، با روزی فراوان خدا وارد می شوند و چون می روند, با آمرزش گناهان تو ]از سوی خداوند[ بیرون می روند.»(1) این سخن حکمت آمیز حضرت، خاستگاه این مثل معروف در میان ایرانیان است. «روزی مهمان همراه خودش می آید» یا «مهمان حبیب خداست.» برخی از بزرگان نیز گفته اند: «غذا دادن به فقیران اثری دارد که حتی در دادن پولِ غذا به آنها آن اثر وجود ندارد».(2)

آخرین نکته این بخش را به روایتی در فضیلت سیراب کردن تشنگان اختصاص می دهیم. امام محمد باقر(علیه السلام) می فرماید:

خداوند بزرگ خنک کردن جگر تفته را دوست دارد. هر که جگر تفته ای را آب بنوشاند، چه چارپایی باشد یا جز آن، خداوند در آن روزی که سایه ای جز سایه او نیست ]و همه از شدت گرمای آن روز در رنج هستند[ بر او سایه می افکند.(3)

چه خوب است این سنّت نیکو در همه شهرها رایج شود. برای مثال، در ماه های گرم سال در محل آمد و شد مردم، آب خنک و دستگاه های خنک کننده آب قرار دهیم تا با سیراب کردن تشنگان، پروردگار را خشنود سازیم.

نزد خداوند جایگاه ویژه ای دارند. پیشوای ششم، امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمود:

هر کس به مؤمن برهنه ای لباس بپوشاند، خداوند از پیراهن ابریشم بافت بهشت (استبرق) بر او بپوشاند و آن کس که مؤمن غیر نیازمندی را لباس بپوشاند، پیوسته در حفاظت الهی است تا زمانی که نخی از آن لباس باقی باشد.(1)

خداوند، عیب ها و گناهان چنین فردی را می پوشاند؛ چون با هدیه کردن لباس به فردی باایمان، عورت او را پوشانده است. از این حدیث شریف، روشن می شود که در هدیه دادن ها، هدیه دادن لباس، جایگاه ویژه ای دارد. آن حضرت در جای دیگر می فرماید:

هر کس برادرش را لباس زمستانی یا تابستانی بپوشاند، بر خداوند حق است که از لباس های بهشت بر او بپوشاند و سختی های مرگ را بر او آسان گرداند و بر او در قبرش گشایش دهد و آن گاه که از قبرش خارج می شود، فرشتگان را ملاقات کند، در حالی که به او بشارت می دهند و این همان سخن خداوند است که ]فرمود[: «وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ هَذَا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ؛ فرشتگان آنها را ملاقات می کنند و ]می گویند[ این همان روزی است که وعده آن را به شما می دادند». (انبیاء: 103)(2)

از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است: «روزی نماز عصر را همراه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خواندیم. پس از نماز همچنان که حضرت در محراب نشسته بود، مردم دور او را گرفتند. در این حال، پیرمردی از عرب های مهاجر که جامه ای کهنه پوشیده بود و از شدت پیری توان ایستادن نداشت، وارد شد. حضرت از او دل جویی کرد. پیرمرد گفت:ای رسول خدا! گرسنه ام، سیرم کنید. برهنه ام، مرا بپوشانید. تهی

ص:53

دستم، عنایتی کنید. حضرت فرمود: «اکنون چیزی ندارم، ولی آنکه به سوی خیر راهنمایی کند، مثل انجام دهنده خیر است. به خانه کسی برو که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش، او را دوست دارند، به خانه فاطمه برو.» پس به بلال فرمود: «بلال برخیز و این مرد را به خانه فاطمه برسان.» پیرمرد همراه بلال به راه افتاد. چون به خانه فاطمه رسید، با صدای رسا ندا داد: درود بر شما ای خاندان نبوت و ای رفت وآمدگاه فرشتگان و فرودگاه جبرئیل امین که قرآن را از نزد پروردگار جهانیان می آورد. حضرت فاطمه پاسخ داد: «وعلیک السلام.ای مرد! کیستی؟» مرد داستان خود را شرح داد. فاطمه که خود و همسرش و پدرش سه روز بود غذایی در خانه نداشتند، پوست گوسفند دباغی شده را که حسن و حسین (ع) روی آن می خوابیدند، برداشت و فرمود: «ای میهمان ما! این را بگیر. امیدوارم خدا بهتر از این را نصیب تو کند.» اعرابی گفت:ای دختر پیامبر! من از گرسنگی به تو شکوه آوردم، تو پوست گوسفندی به من دادی که چاره گرسنگی مرا نمی کند. فاطمه، گردن بندی که دخترِ عمویش حمزه به او هدیه کرده بود، از گردن باز کرد و به او بخشید و فرمود: این را بگیر و بفروش. امید است خدا بهتر از این را به تو بدهد. اعرابی گردن بند را گرفت و به مسجد آمد. هنوز رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در میان اصحاب نشسته بود. گفت: ای پیامبر خدا!فاطمه این گردن بند را به من بخشید و گفت: آن را بفروش. امید است خدا کارت را به سامان رساند. پیامبر گریست و فرمود: چگونه کارت را به سامان نرساند، در حالی که فاطمه، دختر محمد(صلی الله علیه و آله)، سرور دختران حضرت آدم، آن را به تو بخشیده است».

عمار یاسر به اجازه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خواست آن گردن بند را بخرد و از قیمت آن پرسید. پیرمرد گفت: به یک وعده نان و گوشت که سیرم کند و لباسی که تنم را بپوشاند و در آن نماز بگزارم و پولی که مرا به خانواده ام برساند. عمار گفت: من این را به بیست دینار و دویست

ص:54

درهم و لباس و مرکبی که تو را برساند و یک وعده نان و گوشت می خرم. پیرمرد گفت:ای مرد! تو چه بخشنده ای. آن گاه همراه عمار روان شد و بهای گردن بند را دریافت کرد. وقتی به نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برگشت، حضرت به او فرمود: «آیا سیر شدی و از برهنگی درآمدی؟» گفت: آری - پدر و مادرم فدای تو باد - حضرت فرمود: «پاداش این عمل فاطمه را بده.» اعرابی دست به دعا برداشت و پس از حمد و ثنای الهی گفت: خداوندا! آنچه هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده است، به فاطمه عطا کن. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمین گفت و کلماتی در فضایل حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) فرمود، ولی داستان گردن بند همین جا پایان نیافت.

عمار، گردن بند را با مشک خوش بو کرد، در برد یمانی پیچید، آن را به غلامش داد و گفت: این گردن بند را نزد پیامبر ببر. خودت را هم به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بخشیدم. غلام، دستور مولایش را اطاعت کرد و نزد پیامبر رفت و سخن عمار را بازگو کرد. پیامبر فرمود: «نزد فاطمه برو؛ تو و گردن بند از آن فاطمه هستید.» غلام نزد فاطمه(علیها السلام) آمد و فرموده رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را باز گفت. حضرت فاطمه(علیها السلام) گردن بند را گرفت و غلام را هم آزاد کرد. اینجا بود که غلام خنده ای کرد. حضرت فرمود: چرا می خندی؟ گفت: من از برکت فراوان این گردن بند ]شگفت زده شده ام[ و می خندم؛ گرسنه ای را سیر کرد، برهنه ای را پوشاند، نیازمندی را بی نیاز کرد و بنده ای را آزاد کرد و در آخر سر به صاحبش برگشت».(1)

مسکن دیگران، یکی از موارد مهم گره گشایی شمرده می شود و این عمل، در دین مقدس اسلام، جایگاه ممتازی دارد. امام صادق(علیه السلام) فرمود:

اگر کسی خانه ای دارد ]که به آن نیاز ندارد[ و مؤمن دیگری را که خانه ای ندارد، از سکونت در آن باز دارد ]و بخل ورزد[، خداوند عزوجل می فرماید:ای فرشتگان من! آیا بنده من نسبت به سکونت بنده ام در خانه دنیایی اش بخل ورزید. به عزت و جلالم که هرگز در بهشت هایم سکونت نخواهد گزید.(1)

فضل و رحمت خداوند، بی حساب و کتاب نیست. آن کس که نسبت به خانه تنگ دنیوی بخل می ورزد، چگونه انتظار سکونت در سرای گسترده بهشت را دارد. بهشت، سرای سخاوتمندان است. این کلمات حکیمانه معصومان، لرزه بر اندام هر انسان بیدار می اندازد و برای اندرز او کافی است، ولی باید به این حقیقت تلخ اعتراف کرد که مردم جامعه ما در عمل کردن به این وظیفه دینی و انسانی سستی می ورزند. گذشته از ثروتمندانی که هرگز با کوچ نشینان هم دردی نمی کنند، گروهی هستند که زمین، این نعمت خدادادی را وسیله سوداگری و چپاولگری خویش قرار داده اند، تا جایی که در حال حاضر، خانه دار شدن برای یک جوان به آرزوی دیررس تبدیل شده است و بیشترین فشار اقتصادی را بر آنان تحمیل می کند. اینان که چنین با زندگی مردم بازی می کنند، چگونه انتظار دارند پروردگار حکیم در روز قیامت آنها را در خانه های بهشتی سکونت دهد؟

پایه ریزی کند. ازدواج، نیاز ضروری هر انسان است که تأخیر در آن، آفت ها و زیان های فراوانی برای فرد, خانواده و اجتماع در پی دارد. بنا براین، یکی از خداپسندترین کارها، فراهم آوردن اسباب ازدواج پسران و دختران بی همسر است. ناگفته پیداست این کار، عامل حفظ سلامتی فرد و جامعه است.

وقتی جوانی را که گرفتار گناه بزرگ خودارضایی بود، نزد حضرت علی(علیه السلام) آوردند، حضرت بر دستان او زد تا دستانش سرخ شد. سپس از بیت المال به آن جوان پولی پرداخت کرد تا ازدواج کند.(1) خداوند در قرآن کریم به مؤمنان سفارش می کند که برای افراد بی همسر، همسر انتخاب کنند و اگر تهی دست باشند، خداوند از فضل خود آنها را بی نیاز می کند.(2) فراهم کردن اسباب ازدواج به دو صورت ممکن است: یکی اینکه انسان برای به هم رسیدن دختران و پسران میانجی گری کند و در خواستگاری و معرفی آنها نقشی فعال داشته باشد. در روایت های نورانی اهل بیت(علیهم السلام)، «برترین شفاعت یا میانجی گری»، میانجی گری برای ازدواج دانسته شده است.(3) خداوند در قرآن کریم می فرماید: «هر کس شفاعت (میانجی گری) نیکو کند، خودش نیز بهره ای از آن می برد و هر کس شفاعت بد کند، بهره ای از آن دارد». (نساء:85)

میانجی گری در امور پسندیده، پاداش نیک و در امور ناپسند، کیفر دردناک دارد. کسی که واسطه طاعت خدا شود، در ثواب آن طاعت و کسی که واسطه گناه شود، در آن گناه شریک است. کسی که سبب ازدواج مرد یا پسر مجردی شود، در روایت های اسلامی در شمار کسانی است که خداوند در روز قیامت با نظر رحمت خود با آنها رفتار می کند.

ص:57

شیوه دیگر فراهم کردن اسباب ازدواج، پرداخت کمک مادی است. امام زین العابدین(ع) فرمود:

هر کس نیازی از نیازهای برادر مؤمنش را برآورد…، خداوند ]رسیدن به[ صد حاجت او را مقدر می کند که یکی از آنها بهشت است. کسی که مؤمنی را به تزویج همسری درآورد تا همدم او و مایه آرامشش باشد، خداوند در قبرش کسی را که از همه اهلش نزد او محبوب تر باشد، همدم او می گرداند.(1)

است که به رونق دانش و پیشرفت کشور در زمینه های مادی و معنوی کمک می کند.

زائرسراها و حفر قنات های آب است. امام سجاد(علیه السلام) از پدر بزرگوارش از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چنین نقل می کند: «هر کس طغیان آب یا آتشی را از گروهی از مسلمانان باز دارد، بهشت بر او واجب می شود.»(1) در روایت دیگری از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) چنین نقل شده است: «بنده ای وارد بهشت شد، به سبب اینکه خاری از سر راه مسلمانان برداشت.»(2) یا «هر کس بر سر جاده ای، ساختمانی بسازد که رهگذران به آن پناه برند، خداوند در روز قیامت، او را در حالی که بر در ناب ایستاده و رویش برای اهل بهشت می درخشد، برانگیزاند».(3)

با این دید، کارمندان مراکزی مثل شهرداری، آتش نشانی، سازمان آب و اداره برق که به مردم خدمات عمومی می رسانند و گره از کار مردم می گشایند، اگر به انگیزه خدایی و خدمت به مردم کار کنند، نهادهایی مقدس شمرده می شوند. همچنین افراد نیکوکاری که مسجدهای بین راهی و زائرسراها را می سازند، از دیدگاه اسلام، جایگاه شایسته ای نزد خداوند بزرگ دارند.

آن را انجام ندهد، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می گرداند».(1)

و) پرداخت بدهی

یکی دیگر از مصداق های مهم گره گشایی، پرداخت بدهی دیگران است. امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمود: «محبوب ترین کارها نزد خداوند، شادمان کردن مؤمن با سیر کردن یا رفع گرفتاری یا پرداخت بدهی او است».(2)

گفته اند حضرت امام حسین(علیه السلام) از اسامة بن زید که بیمار بود، عیادت کرد. اسامه بسیار غمگین بود. امام سبب اندوه او را پرسید. وی پاسخ داد: «من از بدهی شصت هزار درهمی خود اندوهگینم.» امام حسین(علیه السلام) به او فرمود: «بدهی ات بر گردن من.» اسامه گفت: «می ترسم از دنیا بروم ]در حالی که بدهی بر گردن من است[.» امام حسین(علیه السلام) فرمود: «من پیش از مرگت، بدهی ات را خواهم پرداخت.» امام حسین(علیه السلام) به وعده خود عمل کرد و شصت هزار درهم بدهی اسامه را پیش از مرگ وی پرداخت.(3)

از موارد دیگری که ائمه(ع) به آن سفارش کرده اند، «آسان گیری بر بدهکار» است. حماد بن عثمان می گوید: «نزد امام صادق(علیه السلام) بودم که مردی از اصحاب وارد شد. امام صادق(علیه السلام) به او فرمود: «چرا برادرت از تو گله گزاری می کند؟» پاسخ داد: گله او به خاطر این است که من حق خودم را به صورت کامل از او دریافت کردم. امام به او فرمود:

گمان می کنی اگر حقت را کامل بگیری، کار بدی نکرده ای؟ بگو ببینم اینکه خداوند عزوجل در قرآن می فرماید: ]پرهیزکاران[ از حساب بد ]روز قیامت[ می ترسند،(4) آیا ترس آنها از ستم کردن خداوند بزرگ بر آنان است؟

ص:61

نه، به خدا سوگند که از این نمی ترسند، بلکه از استقصا می ترسند ]می ترسند که خداوند با عدالت خود با آنان رفتار کند و بدی های آنها را به صورت کامل جزا دهد[ که خداوند خود بر این کار سوءالحساب (حساب رسی بد) نام نهاده است.» کسی که حقش را کامل بگیرد ]در جایی که بر بدهکار فشار می آید[، کار ناپسندی انجام داده است.(1)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «خداوند، کسی را که سبک جان، آسایش خو و سبک بار باشد، دوست دارد.»(2) به طور کلی، خداوند، کسی را که در حقوق شخصی خود آسان گیر باشد، دوست دارد. ایشان فرمود:

ای مردم! ]این مطلب مهم را[ حاضران به غایبان اطلاع دهند. آگاه باشید که هرکس به شخص نداری مهلت دهد، بر خداوند است که تا زمانی که طلبش را بگیرد، برای هر روز مهلت دادن، ثواب صدقه به قدر مالش ]که در دست بدهکار مانده است[، عطا کند.(3)

این روایت نبوی، شاهدی بر این حقیقت پیش گفته است که در اسلام، قرض، ثوابی افزون تر از صدقه دارد؛ چون برای هر روز مهلت دادن به بدهکار، ثواب صدقه دادن کل مال برای مهلت دهنده نوشته می شود.

هیچ مؤمنی نیست که برای برادر مؤمنش بذل جاه کند، مگر اینکه خداوند، روی او را بر آتش حرام گرداند و در روز قیامت, غبار و ذلت، چهره اش را نپوشاند و هر مؤمنی که از بذل جاه برای برادرش بخل ورزد - در حالی که آبرومندتر از اوست - در دنیا و آخرت خواری و ذلت به او می رسد و در روز قیامت, شعله های آتش چهره اش را می سوزاند، چه ]در نهایت[ از آمرزیده شدگان باشد و چه از عذاب شوندگان.(1)

پس حتی اگر آن شخص، با ایمان و اهل نجات باشد، باز باید عذاب این گناه خود؛ یعنی کوتاهی در حق مؤمن را بچشد و آن گاه روانه بهشت شود.

روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «برترین صدقه، صدقه زبان است.» پرسیدند:ای رسول خدا! صدقه زبان چیست؟ فرمود: «میانجی گری است که به سبب آن اسیری را آزاد کنی و از ریخته شدن خونی جلوگیری کنی و امر پسندیده ای را به سوی برادرت بکشانی و امر ناخوشایند را از او دور کنی».(2)

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خداوند متعال « تَمحل » را در قرآن واجب کرده است.» پرسیده شد: تمحل چیست؟ فرمود: «اینکه آبرویت از برادرت بیشتر باشد. پس برای او خود را به زحمت اندازی.»(3) همچنین حضرت امیرمؤمنان علی(علیه السلام) فرموده است: «همچنان که خداوند بر شما انفاق مالتان را واجب کرده، زکات جاه تان را نیز بر شما واجب گردانیده است.»(4) به دیگر سخن، همچنان که انسان وظیفه دارد از زیادی مال خود برای بینوایان مصرف کند، باید از جاه و مقام خود در دفاع از مظلومان استفاده کند.

ص:63

از پیامبر اسلام نقل شده است:

خداوند متعال ]در قیامت[ از جاه بنده می پرسد، همان گونه که از مالش می پرسد. پروردگار می گوید: بنده من! به تو جاه ]و مقام[ روزی کردم. آیا با آن ستم دیده ای را یاری یا دادخواهی را فریادرسی کردی؟(1)

هر نعمتی که از سوی خداوند به بندگان می رسد، سزاوار شکری است و شکر نعمت جاه و مقام، دست گیریی از ستم دیدگان و دادخواهان است. «آبرو و موقعیت اجتماعی به سبب بذل آن رشد می کند و به سبب کوتاهی نابود می شود و کسی که مقامی دارد، عذری در بخل ورزیدن به آن ندارد. چنین کسی حالش از بخیل مالی بدتر است؛ چون بخیل مالی، مال را برای سختی های روزگار ذخیره می کند و آن را بهانه قرار می دهد؛(2) ولی ذخیره کردن جاه معنا ندارد.

اکنون نمونه ای از بذل جاه در زندگی امام جواد(ع) را می آوریم. فردی از اهالی سیستان گفته است: «در سالی حج گزاردم که آغاز حکومت معتصم عباسی بود. با حضرت امام جواد(ع) بر سر یک سفره نشسته بودیم که در آنجا دوستان خلیفه عباسی نیز حضور داشتند. به حضرت گفتم: فدایت شوم. حاکم و والی ما مردی از دوست داران شماست و در دفتر او، مالیاتی بر گردن من است ]که پرداخت آن بر من سنگین است[. اگر صلاح می بینی، به او نامه ای بنویس که مرا مورد لطف خود قرار دهد. حضرت فرمود: او را نمی شناسم. گفتم: از ارادتمندان شما اهل بیت(علیهم السلام) است و نامه شما به او برای من سودمند است. حضرت ورقی برداشت و در آن نوشت: «اما بعد، حامل این نامه به نیکی از شما یاد کرد. آنچه از عملت برای تو می ماند، همان است که در آن نیکی ورزی. پس به برادرانت نیکی کن و بدان که خدای عزوجل از کردار تو

ص:64

اگر چه هم وزن ذره یا خردل باشد، بازخواست خواهد کرد.» پیش از ورودم به سیستان، خبر نامه به حاکم منطقه رسیده و وی برای استقبال من به دو فرسخی شهر آمده بود. نامه را به او دادم، بوسید و بر دو دیده نهاد و به من گفت: حاجتت چیست؟ گفتم: در دفتر تو مالیاتی بر عهده دارم که از پرداختش ناتوانم. وی فرمان داد آن مالیات را از دفترش حذف کردند و گفت: تا زمانی که من بر سر کار هستم، از پرداخت مالیات معافی. سپس از عیال من پرسید. تعداد آنها را به او گفتم. دستور داد بیش از مبلغی که برای تأمین زندگی ما کافی است، به من بدهند و تا زنده بودم مرا از پرداخت مالیات معاف داشت. صله او هم تا از دنیا رفت، از من قطع نشد».(1)

علی بن یقطین ، وزیر دربار عباسی و حامی حقوق شیعیان در آن دستگاه ستم کار، از امام موسی بن جعفر(علیه السلام) نقل می کند که فرمود: «خداوند عزوجل در کنار هر پادشاه ]ستمگر[, دوستانی دارد که به سبب ایشان, بلا را از دوستانش دفع می کند».(2)

حضرت امام خمینی(ره)، بزرگ حامی مستضعفان و مظلومان در دوران حاضر نیز در وصیت نامه خود به فرزندشان، حاج سید احمدآقا می فرماید:

پسرم! از زیر بار مسئولیت انسانی که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است، شانه خالی مکن؛ که تاخت و تاز شیطان در این میدان (میدان شانه خالی کردن از مسئولیت) کمتر از میدان تاخت و تاز در بین مسئولین و دست اندرکاران نیست.(3)

بنابراین، چه کسانی که مناصب اجتماعی دارند و چه آنها که از موقعیت و آبروی اجتماعی ویژه ای برخوردارند، موظفند از این

ص:65

موقعیت خود برای دست گیریی از نیازمندان و دفاع از ستم دیدگان استفاده کنند.

چاره ای از آن نیست. ]باید یک تازیانه بخوری.[ پرسید: برای چه مرا تازیانه می زنید؟ گفتند: «بدان سبب روزی بدون وضو نماز خواندی و بر انسان ناتوانی گذشتی، ولی او را یاری نکردی.» سپس یک تازیانه از عذاب خداوند به او زدند که به سبب آن، گورش پر از آتش شد.(1)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) حتی پیش از برانگیخته شدن به پیامبری از حقوق ستمدیدگان دفاع می کرد. نمونه آن، پیوستن ایشان به پیمان «حلف الفضول» (پیمان جوان مردان) بود. «این پیمان، شریف ترین پیمان در میان عرب ]پیش از اسلام[ بوده است. پیامبر در بیست و پنج سالگی در این پیمان شرکت کرد و بعدها بدان افتخار می کرد و می فرمود: «اگر بار دیگر بدان دعوت شوم، می پذیرم.» ]اعضای این پیمان[ اعلام کرده بودند در مکه از مظلوم دفاع خواهند کرد؛ چه ظالم از رؤسا باشد، چه از ضعفا؛ چه از قبیله ما باشد و چه نباشد؛ چه بنده باشد و چه آزاد».(2)

حضرت علی(علیه السلام) همواره یاور ستم دیدگان بود. روزی سعید بن قیس همدانی, حضرت علی(علیه السلام) را هنگام ظهر و شدت گرما در کنار دیوار باغی دید. پرسید:ای امیرمؤمنان! این ساعت از روز اینجا چه می کنید؟ حضرت فرمود: «من جز برای اینکه ستم دیده ای را یاری کنم یا درمانده ای را فریادرسی کنم، بیرون نیامدم».(3)

به نقل از حضرت امام محمد باقر(علیه السلام): «در روزی بسیار گرم، علی(علیه السلام) به خانه می رفت که ناگاه چشمش به زنی افتاد که در آن گرمای سوزان ایستاده بود. زن شکایت کرد که همسرم بر من ستم روا داشته و مرا ترسانیده و سوگند خورده است که مرا بزند. حضرت فرمود:ای کنیز خدا! صبر کن تا هوا خنک شود. سپس من به خواست

ص:67

خدا همراهت خواهم آمد. زن گفت: اگر صبر کنم، خشم همسرم بر من شدیدتر خواهد شد. حضرت سر به زیر انداخت. سپس سربرداشت و گفت: به خدا سوگند، تا حق این مظلوم را بدون درنگ بازستانم، ]به خانه نمی روم.[ از زن پرسید: خانه ات کجاست؟ ]زن به راه افتاد[ و علی(علیه السلام) همراه او حرکت کرد تا به در خانه اش رسید. حضرت مقابل در خانه ایستاد و ندا داد: سلام بر شما ]اهل خانه[. پس از چند لحظه جوانی بیرون آمد. علی(علیه السلام) گفت:ای بنده خدا! از خدا بترس. تو این زن را ترسانده و از خانه بیرون رانده ای. جوان گفت: این مسئله چه ربطی به تو دارد؟ به خدا سوگند، به خاطر این سخنت، او را آتش می زنم. امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) خشمگین شد و فرمود: «من تو را امر به معروف و نهی از منکر می کنم. تو با منکر با من روبه رو می شوی و معروف را رد می کنی؟» در این هنگام برخی از مردم رهگذر به علی(علیه السلام) رسیدند و گفتند: السلام علیکم یا امیرالمؤمنان. جوان با شنیدن این جمله که مردم، علی(علیه السلام) را امیر مؤمنان خطاب می کردند، رنگ از رخسارش پرید و روی دست و پای حضرت افتاد و گفت:ای امیر مؤمنان! از لغزش من درگذر. به خدا سوگند، خاک پای همسرم می شوم. حضرت شمشیرش را غلاف کرد و فرمود: «ای کنیز خدا! به خانه ات برو و همسر خود را به این وضع و مشابه آن دچار مکن.»(1) ]یعنی کاری نکن که شوهرت از تو به خشم آید[».

سالم تر و باصفاتر شود. مقام و موقعیت اجتماعی، نعمتی است که خداوند برای خدمت رسانی به مردم به انسان ارزانی کرده است، نه برای مال اندوزی و فخرفروشی. بنابراین، شکر این نعمت, به خدمت رسانی و میانجی گری در اختلاف و دفاع از حقوق مظلومان است. امام صادق(علیه السلام) می فرمود: «میانجی گری، زکات جاه و مقام است.»(1) باز در جای دیگر فرمود: «کسی که برای رسیدن سود به کسی یا دفع زیان از او میانجی گری کند، در روز قیامت، ثابت قدم خواهد ماند».(2)

ریشه یابی مشکل بپردازند. پس دو داور با هم مشورت کنند تا اگر دعوایشان حل شدنی باشد و خواهان آشتی کردن باشند، میانجی گری کنند و با درایت خود، گرهی را که در کارشان افتاده است، بگشایند و خداوند آن دو را ]دوباره[ به هم می رساند که خداوند، دانای آگاه به جزئیات امور است.(نساء:35)

این دستور خداوند، نشانه دانایی و آگاهی او به جزئیات امور است. بسیاری از اختلاف های خانوادگی، در مسائل کوچک و قابل گذشت ریشه دارد. در این گونه موارد، وظیفه بزرگان قوم است که با ارشاد خود، از افروخته تر شدن شعله درگیری جلوگیری کنند و نگذارند کانون گرم خانواده به بهانه ای واهی، سرد و خاموش شود.

شهید آیت الله سیدمحمد حسینی بهشتی درباره حاج شیخ ابراهیم نجف آبادی ، یکی از فضلای پرتلاش نجف آباد چنین گفته است:

از ویژگی های ایشان، مردمی بودنش بود. دوستان نجف آبادی من نقل می کردند که حاج شیخ همیشه در خدمت به مردم آماده است. گاهی اتفاق می افتاد که زن و شوهری نیمه شب با هم دعوا می کردند و همه اهل منزل حریف آنان نمی شدند. بالاخره یک نفر در ساعت دو بعد از نیمه شب در منزل حاج شیخ می آمد و ایشان از خواب برمی خاست و نمی گفت: صبر کنید تا هوا روشن شود، بعد می رویم، بلکه بی درنگ لباسش را می پوشید و روانه می شد و با رویی گشاده و خندان وارد خانه می شد. می گفت: فعلاً چای درست کنید، ببینم چه شده است. پای سماور می نشست. یک چای خودش می خورد و یک چای به آنها می داد. زن و شوهر را با هم آشتی می داد، آتش دعوا را فرو می نشاند و برمی خاست و به خانه اش می رفت.(1)

ص:70

ایمان[ست.(1)

روشن است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) با این فرمایش خود نمی خواهد از ارزش نماز و روزه بکاهد؛ زیرا بدون شک، بهترین کار در اسلام، نماز است،(2) بلکه به گفته برخی مانند شیخ طوسی ، شاید مراد از نماز در این حدیث شریف، نماز مستحبی است؛(3) یعنی آشتی دادن از نماز مستحب برتر است. شاید معنای حدیث این باشد که اگر رابطه مسلمانان، قطع و میان آنها کینه و دشمنی برقرار شود، نماز و روزه و عبادت های دیگر هم از میان می رود و نماز مطلوب دین اسلام به جای آورده نمی شود؛ چون اسلام در کنار سعادت فرد، سعادت جامعه را نیز در نظر دارد. ازاین رو، بسیاری از عبادت های اسلامی باید در جمع و اجتماع برگزار شود.

نمازهای روزانه، نماز جمعه، جهاد, حج و عبادت های جمعی هستند که انجام آنها تنها در صورتی امکان پذیر است که دل های مسلمانان به هم نزدیک و از کینه و کدورت، پاک باشد.

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

خداوند را دست آویز سوگندهای خود قرار مدهید که ]بدین بهانه[ از نیکی کردن و پرهیزکار بودن و اصلاح میان مردم بپرهیزید که خدا شنوای داناست. (بقره: 224)

حضرت امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه فرمود: «اگر برای آشتی دادن دو نفر دعوت شدی، نگو سوگند خورده ام که این کار را انجام ندهم.»(4) فقیهان شیعه تصریح کرده اند(5) که سوگند خوردن برای انجام عملی که در

ص:72

اسلام, مطلوب نیست، مثل سوگند خوردن برای انجام کار حرام، باطل و بی اعتبار است. ترک اصلاح میان مردم نیز از کارهایی است که اسلام به آن راضی نیست. بنابراین، اگر کسی به آن سوگند بخورد، چنان که امام صادق(علیه السلام) فرمود، بی اعتبار است و وفا به چنین سوگندی لازم نیست. این, خود، نشانه اهمیت میانجی گری و آشتی دادن دو نفر در اسلام است. همچنین امام صادق(علیه السلام) فرمود: «آشتی دادن دو نفر، نزد من، از دو دینار صدقه دادن (سکه طلا)، محبوب تر است».(1)

صدقه دادن، گرفتاری مادی نیازمندان را برطرف می کند و آشتی دادن، گرفتاری روحی آنها را و طبیعی است که حل گرفتاری روحی از حل گرفتاری مادی مهم تر خواهد بود.

همچنین آن حضرت به نقل از پدرانشان از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «هیچ کس پس از برپا داشتن فرایض،(2) عملی بهتر از آشتی دادن مردم انجام نداده است. ]آشتی دهنده[ سخن خوب می گوید و سبب گسترش خوبی در جامعه می شود.»(3)

دروغ گو نیست.»(1) در ادبیات فارسی نیز مُثَلی مشهور است که «دروغ مصلحت آمیز بِه از راست فتنه انگیز است.» امام صادق(علیه السلام) در جای دیگر می فرماید:

سخن سه گونه است: راست و دروغ و اصلاح میان مردم. برای مثال از کسی درباره کسی چیزی می شنوی که اگر بشنود، ناراحت می شود. پس چون او را می بینی می گویی که فلانی از خوبی تو چنین و چنان می گفت و خلاف آن را که شنیده ای, گزارش می دهی.(2)

دروغ گفتن در این گونه موارد، درایت و بینش بسیاری لازم دارد که هرکس توان درست اجرا کردن آن را ندارد و اگر کسی بدون ملاحظه ریزه کاری ها دروغ بگوید، چه بسا ریشه اختلاف را عمیق تر کند و نمونه «از قضا اسکنجبین صفرا فزود» شود یا دروغ گوینده، خود را نزد مردم بی اعتبار کند و فردی دروغ گو شناخته شود. بنا براین، دروغ مصلحت آمیز، راه کاری عمومی و قابل سفارش برای همه افراد نیست، ولی دوری کردن از «راست فتنه انگیز» برای همگان ممکن است و این، کمترین کاری است که می توانند برای آشتی دادن دو نفر انجام دهند.

پرداخت کرد و دیگر من و دامادم نسبت به هم ادعایی نداشتیم. سپس گفت: این از مال خودم نیست، بلکه امام صادق(علیه السلام) به من امر کرده است که هرگاه دو نفر از یاران مرا دیدی که نزاع می کنند، میان آنان صلح برقرار کن و از مال من عوض بده ]تا راضی شوند[. این مالی که به شما پرداختم، از مال امام بود».(1)

چه نیکوست که پیروان مکتب جعفری نیز در آشتی دادن دیگران با هم از آبرو و مال و عمر خود مصرف کنند تا دل ها نسبت به هم زلال و بی کینه و پر از صلح و صفا شود.

بیا تا مونس هم، یار هم، غم خ وار هم باشیم

انی س ج ان ه م, فرسوده بیمار هم باش یم

دوای هم، شف ای هم، ب رای هم، فدای هم

دل هم، جان هم، جانان هم، دلدار هم باشیم

یکی گردیم در گفت ار و در کردار و در رفتار

زبان و دست و پا یک کرده، خدمت کار هم باشیم(2)

آویزی برای جنگ و خون ریزی میان دو دولت مسلمان باشد، ولی اگر چنین حادثه ای رخ داد, دیگر دولت های اسلامی وظیفه دارند آتش فتنه را خاموش کنند. طبیعی است میانجی گری میان دو گروه یا دو دولت اسلامی، ارزش والایی دارد. چه بسا این کار از ریخته شدن خون هزاران بی گناه و هدر رفتن ثروت های انبوه جلوگیری کند و راه بهره برداری از فرصت ها را بر دشمنان اسلام بندد.

جمهوری اسلامی ایران افتخار دارد که پس از انقلاب اسلامی با رهنمودهای پیامبرگونه حضرت امام خمینی(ره)، همواره سیاست تنش زدایی و ایجاد صلح و صفا میان دولت های اسلامی و دفاع از محرومان جهان را پی گیری می کند تا جایی که ایران اسلامی در دنیا، نماد دفاع از مستضعفان و مخالف تجاوز و ستم شناخته شده است.

بلکه همه مردم[ را کشته است.(1)

در شعر زیر، اهمیت هدایت گری در قالب بیان تفاوت عالِم و عابد به نظم کشیده شده است:

صاحب دلی به مدرسه آم د ز خانقاه          

بشکست عهد صحبت اهل طری ق را

گفتم می ان ع الِم و عاب د چه ف رق بود

تا اختیار ک ردی از آن، این فری ق را

گفت آن گلیم خویش به در می برد ز موج          

وین جه د می کند که بگیرد غری ق را

دوباره درگیر شده است و از او کمک می خواهد. موسی(ع) به او گفت: تو بی شک، نادان هستی و چون خواست دوباره به او کمک کند، با کمال تعجب دید که می گوید:ای موسی! آیا همان گونه که دیروز کسی را کشتی، می خواهی مرا هم بکشی؟ با شنیدن این سخن، موسی از یاری او چشم پوشی کرد. در این هنگام، شخصی از سوی دیگر شهر آمد و گفت:ای موسی! سران قوم فرعون نقشه قتل تو را می کشند. از این شهر خارج شو که من خیرخواه تو هستم. موسی(ع) با شنیدن این سخن، شتابان از مصر گریخت و راه مدین را در پیش گرفت. بدین ترتیب، از شر فرعون و فرعونیان ستمگر خلاص شد. چنین بود که با نصیحت و خیرخواهی یک فرد حق جو، حضرت موسی(ع) از دست ستم کاران نجات یافت(1) و منشأ دگرگونی های بزرگ در جامعه بشری و سرچشمه هدایت بسیاری از نسل های بشر شد.

گاه یک جمله نصیحت، سبب نجات یک فرد یا گروه یا نسل هایی می شود. در دین مقدس اسلام نیز به زبان های گوناگون، اهمیت و برکت نصیحت گوشزد شده است. از سویی، نصیحت به عنوان وظیفه دینی مؤمنان نسبت به یکدیگر معرفی می شود. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «وظیفه مؤمن است که مؤمن را نصیحت کند»(2) و «بر مؤمن واجب است که در حضور و غیبت، خیرخواه مؤمن باشد.»(3) از سوی دیگر، بالاترین درجه های قیامت، پاداش خیرخواهان است. پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «بالاترین درجه در قیامت از آن مردمی است که برای خیرخواهی مردم در زمین گام برمی دارند».(4)

پذیرش نصیحت ممکن است بر انسان گران آید و چنان که دیده ایم، برخی با شنیدن نصیحت، چهره در هم می کشند، ولی این ناراحتی

ص:78

و ناخوشایندی را باید تحمل کرد که عاقبت نیکویی دارد. امام محمد باقر(علیه السلام) فرمود: «از کسی پیروی کن که تو را می گریاند و خیرخواه توست و از کسی که تو را می خنداند و بدخواه توست، پیروی نکن».(1)

سرچشمه بدخواهی و ترک نصیحت، حسادت است. حسود، دشمن نعمت های خداست و هرگز چشم دیدن نعمت ها و خوبی های دیگران را ندارد. به همین سبب، هنگامی که احساس می کند خطری متوجه دوستش یا مؤمنی دیگر است یا ممکن است سودی از دست برود، برای دفع خطر هیچ تلاشی نمی کند، بلکه از دیدن ناراحتی آنان شاد می شود. این عمل حسود، نوعی خیانت (یا غَش) به برادر دینی شمرده می شود.

نکته مهم دیگر این است که آدمی باید چنان خود ساخته باشد که همواره خیرخواهی دیگران را بپذیرد. آنان که زیر بار نصیحت نمی روند یا امر به معروف و نهی از منکر را اهانت به خود تلقی می کنند، در حقیقت، با دست خویش، خود را به وادی هلاکت و گمراهی می اندازند. حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «مخالفت با نصیحت و نپذیرفتن آن مایه هلاکت انسان است.»(2) نصیحت کننده باید با زیرکی چنان عمل کند که نصیحت شونده، کمتر آزرده شود و درجه پذیرش او بالاتر رود. برای نمونه، یکی از راه کارهایی که در دین اسلام برای اصلاح عیب های دیگران ارائه شده، این است که عیب ها به صورت غیرمستقیم و محترمانه به طرف مقابل بازگو شود، تا جایی که گویا هدیه ای به او داده می شود. پیامبر گرامی اسلام فرمود: «خَیرُ إِِخوانِکُم مَن ْ أ َهدَی اِلَیکُم عُیُوبَکم؛ بهترین برادران شما، کسی است که عیب هایتان را به شما هدیه دهد.»(3) روشن است که جز انسان های پست و فرومایه، از پذیرفتن هدیه خودداری نمی

ص:79

کنند. پس کسی از هدیه گرفتن عیب های خود ناراحت نمی شود و آن را رد نمی کند.

همچنین پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «مؤمن، آیینه مؤمن است و رنج را از او دور می کند.»(1) این کلام کوتاه و پرمغز نیز خود آیینه ای است که بسیاری از نکات و حقیقت ها در آن منعکس شده است. برای مثال، آیینه، عیب های انسان را فریاد نمی کند، بلکه بدون هیاهو به او نشان می دهد. آیینه، عیب شخص را همان گونه که هست، بدون کم و زیاد نشان می دهد. هر چه آیینه، زلال تر باشد، عیب ها را بهتر نشان می دهد. دل های مؤمنان نیز هر چه نسبت به همدیگر پاک تر باشد، عیب ها را زیباتر و بهتر بازگو می کند. آیینه، عیب را به انسان پرتاب نمی کند، بلکه به او هدیه می کند.

دوست آن باش د که عیب م را          

 همچو  آیینه روبه رو گوی د

نه چ و ش انه با هزار زبان  

پشت سر رفته، مو به مو گوی د

به دستور منصور دوانیقی، صندوق بیت المال را باز کرده بودند و به هر کس چیزی از آن می دادند. شقرانی یکی از کسانی بود که برای دریافت سهمی از بیت المال آمده بود، ولی چون کسی او را نمی شناخت، راهی برای اینکه سهمی از بیت المال بگیرد، پیدا نمی کرد. چون یکی از اجداد شقرانی، برده و آزاد شده رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود و او نیز آزادی را از اجدادش به ارث برده بود, به او «مولی رسول الله؛ یعنی آزاد شده رسول خدا» می گفتند و افتخار و انتسابی برای وی به شمار می رفت و خود را به خاندان رسالت وابسته می دانست. در این میان، چشم های نگرانِ او به امام صادق(علیه السلام) افتاد. خوش حال شد، جلو رفت و حاجتش را گفت. طولی نکشید که امام برای او سهمی از بیت المال گرفت و

ص:80

آورد. همین که آن را به دست شقرانی داد، با لحنی مهربان به وی گفت: «کار خوب از هر کسی خوب است، ولی از تو خوب تر و زیباتر است؛ چون به ما منتسبی و کار بد, از هر کسی بد است و از تو بدتر و زشت تر است؛ به سبب همین نسبت تو با ما.» امام صادق(علیه السلام) این جمله را فرمود و گذشت. شقرانی با شنیدن این جمله دانست که امام از راز او؛ یعنی گناه شراب خواری اش آگاه است. شقرانی از اینکه امام به او محبت کرد و عیبش را نیز به او فهماند، پیش وجدان خود بسیار شرمسار شد.(1)

شایستگی و توان مشورت دهی را داشته باشد، وظیفه دارد در حل مشکلات دیگران از مشکلات فرهنگی و اقتصادی گرفته تا مشکلات اجتماعی و دینی آنان کوتاهی نکند و از تجربه و دانش و اندیشه اش به دیگران بهره دهد. از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) روایت شده است: «یکی از حقوق مسلمان بر مسلمان این است که اگر نصیحت بخواهد، او را خیرخواهی و نصیحت کند».(1)

یک مشاور خوب کسی است که عقل کامل و تجربه گذشته، دین و تقوا، خیرخواهی و مهربانی و فکر سلیم از هم و غم داشته باشد و در مشورت دهی، در پی غرض و هوای شخصی خود نباشد. مشورت دادن، از مصداق های نصیحت و خیرخواهی دیگران و وظیفه مؤمنان نسبت به یکدیگر است. حال اگر کسی در انجام این وظیفه کوتاهی کند و در مشورت دهی, خیر و صلاح دیگران را بازگو نکند، باید منتظر پی آمدهای بد آن باشد و جزای دنیوی کوتاهی خود را بچشد. امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که با برادرش مشورت کند و او راه درست را به وی نشان ندهد، خداوند, نعمت عقل و تدبیر او را می گیرد.(2)

عقل و تدبیر، یکی از نعمت های بزرگ الهی است که وظیفه داریم در برابر آن شکرگزاری کنیم. بنابراین, کمک کردن به دیگران با فکر و اندیشه خود، بخشی از شکرگزاری این نعمت به شمار می رود. از سوی دیگر، کفران نعمت، سبب از دست رفتن نعمت می شود. پس کسی که شکر نعمت عقل و تدبیر را با مشورت دهی و بازگو کردن خیر دیگران ادا نکند، این نعمت از او گرفته خواهد شد.

ص:82

توان با حضور در مجلس عزا، در غم صاحب عزا شریک شد. در برخی روایت ها آمده است که در تسلیت دادن، همین بس که صاحب مصیبت تو را ببیند؛(1) یعنی حاضر شدن در مراسم عزا مثل تشییع جنازه و مجلس ختم، خود به تنهایی، هم دردی با صاحب عزا و تسلیت گویی به اوست، هرچند تسلیت را به زبان نیاورد. مرحله بالاتر این است که انسان با زبان هم دردی کند و تسلیت بگوید. به ویژه کلماتی بگوید که از معارف دینی و قرآن کریم سرچشمه گرفته باشد که در آرامش روحی انسان نقش مهمی دارد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) چنین تعزیت می گفت: «خداوند به شما اجر دهد و رحمت خود را بر شما فرود آورد.»(2) چنان که می دانیم این تسلیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از قرآن کریم الهام گرفته است و این الگوی نیکویی برای ماست. ایشان هنگامی که در پی جنازه ای حرکت می کرد، اندوه بر آن حضرت چیره می شد و کم سخن می گفت.(3) این رفتار حضرت, هم دردی با صاحب عزا و موعظه برای آن حضرت بود.

از دیگر سنّت های نیکوی ایشان آن بود که از بیماران، عیادت و در تشییع جنازه ها شرکت می کرد.(4) آن گاه که از بیماران عیادت می کرد، می فرمود: «ای پروردگار سختی! سختی را بردار و شفا بده که تو شفا دهنده ای و شفادهنده ای جز تو نیست.»(5) همچنین می فرمود: «کسی که مصیبت دیده ای را تسلیت دهد، از همانند پاداش او بهره مند می شود.»(6) نمونه دیگری از هم دردی از امام رضا(ع) نقل شده است. وقتی آن حضرت، حسن بن

ص:84

سهل را تسلیت داد، چنین گفت: «تهنیت و تبریک گفتن به­ سبب ثواب اخروی مصیبت، سزاوارتر است از تسلیت بر مصیبت زودگذر.»(1) البته در صورت صبر بر مصیبت، ثواب اخروی نصیب انسان می شود.

دیگر سنّت نیکوی دینی برای هم دردی با مصیبت دیدگان، سنّت غذا بردن برای آنان است. تا جایی که غذا خوردن نزد اهل مصیبت از کارهای اهل جاهلیت و غذا فرستادن برای آنان از سنّت های اسلامی بیان شده است.(2) چون شخص مصیبت دیده به دلیل آسیب روحی، به تهیه غذا میلی ندارد، این سنّت نیکو می تواند از برخی زیان های جسمی که ممکن است به صاحبان عزا برسد، پیش گیری کند. هنگامی که جعفر بن ابی طالب ، فرمانده سپاه اسلام در جنگ موته به شهادت رسید، پیامبر اسلام به حضرت فاطمه(علیها السلام) دستور داد که تا سه روز غذایی تهیه کند و برای وی ببرد. همچنین به ایشان گفت سه روز نزد همسر جعفر، اسماء بنت عمیس بماند.(3) مطلب تأسف آور این است که در جامعه اسلامی ما، به جای عمل به این سنّت نیکوی اسلامی که نشانه کامل بودن دین اسلام است، عکس آن عمل می شود و به محض اینکه شخصی از دنیا می رود، دیگران به جای هم دردی با بازماندگان و غذا بردن برای آنان، بر سر بازماندگان و مصیبت دیدگان می ریزند و پذیرایی کردن گسترده را وظیفه بازماندگان می شمرند و اگر کسی چنین نکند، وی را بخیل می دانند.

عقده های روانی و روحی آدمیان را با احترام به آنان می توان حل کرد و جلوی آفت هایی را گرفت که آنان را تهدید می کند. بنا براین، احترام متقابل، پایه زندگی اجتماعی انسان به شمار می رود.

در قرآن کریم و مکتب نورانی اهل بیت(علیهم السلام) به احترام گزاردن به دیگران توجه ویژه ای شده است، چنان که بزرگ داشتن برادر دینی، هم رتبه بزرگ داشتن خداوند و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) به شمار می رود. پیامبر گرامی اسلام فرمود: «کسی که برادر مسلمانش را اکرام کند، خداوند عزوجل را اکرام کرده است.» امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود: «اگر کسی، فردی از دوستان ما را اکرام کند، ابتدا خدا و سپس پیامبرش را اکرام کرده و ما را نیز شاد کرده است».(1)

کسی که به خدا و پیامبر ایمان آورد، به واسطه انتساب به خداوند و پیامبر، ارزش و احترام ویژه می یابد و در حقیقت، ارزش و کرامت حقیقی انسان، جز در سایه ایمان به خداوند ممکن نیست. پس کسی که مسلمانی را احترام کند، در حقیقت، به سبب رابطه ای که آن مسلمان با خداوند دارد، خداوند را نیز اکرام کرده است.

از سوی دیگر، احترام و اکرام برادران دینی، پاداش فراوانی دارد. پیامبر گرامی اسلام فرمود:

کسی که برادر مسلمانش را با سخنی محبت آمیز احترام کند و در گرفتاری اش، گشایش پدید آورد، تا زمانی که در این کار دست دارد، رحمت الهی بر سرش سایه می افکند.(2)

رفع کدورت و کینه و گشایش عقده های روانی از دل هاست. پیامبر گرامی اسلام با آن مقام بلند نبوت و رهبری اجتماعی مردم، پیوسته در برخورد با همه مسلمانان از کوچک و بزرگ، خوش رو بود. حضرت امیرالمؤمنان علی(علیه السلام)، انسان مؤمن را چنین توصیف می کند: «مؤمن, اندوهش در دل و شادی اش در چهره اش است؛(1) زیرا غم و غصه های دنیوی یا اخروی سبب نمی شود که فرد باایمان در برخورد با دیگران ترش رو و اخمو باشد. ترس از خدا و قیامت و اندوه قیامت را داشتن، دلیل موجهی برای اخمو بودن در جامعه نیست، بلکه مؤمن همواره با داشتن اندوه قیامت در دل، در رفتار با دیگران خوش رو است.

ص:87

برخاسته از وسوسه شیطانی است و در مقابل, بخشش و گشاده دستی, از الهام ربانی سرچشمه می گیرد. شیطان، پیوسته انسان را از فقر می ترساند و خداوند مغفرت و فضل خود را به وی وعده می دهد.(1) در آیه ای از قرآن می خوانیم: «شما هر چه انفاق کنید، خداوند جای گزین آن را به شما خواهد داد.»(2) بدین گونه مؤمنان را به فضل و رحمت خداوند امیدوار می کند. پس سزاوار است که مؤمن خدا باور بر او توکل کند و از بخشش در راه خدا نهراسد.

افزون بر این، برخی تصور می کنند که وظیفه آنان به پرداخت خمس و زکات محدود می شود و هیچ وظیفه ای در پرداخت صدقه ندارند, در حالی که چنین نیست. کسانی که در گشایش مالی به سر می برند، باید در برخی موارد، افزون بر خمس و زکات، با پرداخت هدیه و صدقه، از نیازمندان به­ ویژه از خویشاوندان خود دست گیریی کنند و اگر کوتاهی کنند, به نوعی به بخل گرفتارند.

سال ها پیروی مذه ب رن دان ک ردم    

تا به فتوای خرد, حرص به زندان کردم

من به سرمنزل عنقا نه به خود بردم راه

طی این مرحله با مرغ سلیمان کردم(3)

حضرت امیرمؤمنان علی(علیه السلام) در توصیف بخل می فرماید: «بخل جامعه، همه عیب های بد است و زمامی است که انسان را به سوی هر بدی رهبری می کند.»(4) همچنین از منظر روایت ها، بخل و شُح,(5) انسان

ص:89

را به دروغ گویی، ستم، قطع رحم(1)، پرداخت نکردن زکات و جنایت و خون ریزی می کشاند.

نشانه حماقت و نادانی دانسته شده است.(1) شرم کردن از سخن حق در جایی که باید حق را بگوید(2) و شرم کردن از گره گشایی و پرداخت اندک به نیازمند, دو نمونه از شرم ناپسند است. حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «کار خیر را انجام دهید و چیزی از آن را کوچک نشمارید که کوچکِ آن, بزرگ و اندک آن بسیار است.»(3) و نیز «از بخشش کردن اندک شرم نکن؛ که محروم شدن از آن, بی ارزش تر و ناچیزتر است».(4)

بنابراین، شرم از حق گویی در مقام مشاوره و نصیحت، شرم از پرداخت به نیازمند در حضور دیگران، شرم از میانجی گری در کار دیگران و شرم از امر به معروف و نهی از منکر و هدایت گری, ناپسند است و سدّ راه رسیدن به آثار و برکات دنیوی و اخروی این اعمال و مانع انجام وظیفه دینی انسان خواهد بود.

پیرزنی دید که دندان هایش ریخته و همه زیورها را به خود آویخته است. به او گفت: «چند شوهر اختیار کرده ای؟» گفت: «نشمرده ام.» حضرت فرمود: «شوهرانت همه مرده اند یا تو را طلاق داده اند؟» دنیا گفت: «نه, بلکه همه شان را کشته ام!» حضرت عیسی(ع) فرمود: «بدا به حال شوهران آینده تو که از شوهران پیشینت عبرت نگرفتند. آنان را چگونه یکی پس از دیگری کشتی و ایشان از تو دوری نجستند. دل بر این عجوزه مبند؛ که این عجوزه, عروس هزار داماد است.» (1) یاد معاد، زنگار غفلت و آزمندی و قساوت را از دل ها می زداید و چون دل ها نرم شد، بندگی خداوند و نیکوکاری در حق مردم برای ایشان آسان می شود.

روستایی گرفتار مشکل شده اند و هیچ اقدامی برای حل آن صورت نگرفته است. در این گونه پیشامدها، به طور معمول صدا و سیما به سراغ مسئولان می رود و از آنها پاسخ می خواهد. البته این کار تنها یک جنبه از آسیب شناسی موضوع است، ولی خود, آسیب دیگری را پدید می آورد که اگر در همه مشکلات تنها، به سراغ مسئولان بروند، در ذهن مردم، دولتی انگاشتن خدمت به مردم و گره گشایی از امور دیگران نهادینه می شود. درست است که برخی از گره ها، تنها به دولت مربوط می شود و باید به دست دولت باز شود، ولی باید توجه داشت بسیاری از مشکلات نیز با مشارکت مردمی و نیکوکاران حل شدنی است. اگر رسانه ملی در این زمینه، تبلیغ و اطلاع رسانی شایسته انجام دهد، می تواند مردم را به سوی مشارکت عمومی جذب کند.

کار خیر از هر که سر بزند, پاداش آن ویژه خود اوست. پس اگر در گرفتاری های مردم، افراد جامعه قدم پیش بگذارند و گره گشایی کنند, اجر و قرب ربوبی بهره آنان خواهد شد. اگر کوتاهی کنند و دولت اسلامی آن خدمت را انجام دهد، مردم از ثواب آن محروم خواهند شد و دولت مردان و کارگزاران آنها تنها در پاداش گره گشایی سهیم خواهند بود. حضرت علی(علیه السلام) فرمود:

کار خیر را انجام دهید و چیزی از آن را اندک نشمارید و کسی از شما نگوید که دیگری به انجام خیر از من سزاوارتر است. همانا خیر و شر ]هر کدام[ اهلی دارد که اگر شما, خیر را ترک کردید، اهل خیر آن را انجام خواهند داد.(1)

پیشرفت های صنعتی دنیای امروز در کنار رفاه مادی که برای بشر به ارمغان آورده، پی آمدهای نامطلوب فرهنگی و مادی و اجتماعی چندی نیز به همراه داشته است. از سویی، جهت گیری حرکت دنیای مدرن امروز به سوی فردگرایی و حفظ منافع فردی است که نتیجه آن، پرورش آزمندی و بخل در وجود آدمی خواهد بود و سدّ راه خدمت و دیگرخواهی می شود. از سوی دیگر، تبلیغات گسترده کالاهای لوکس و تجملاتی به پیدایش نیازهای کاذب و تجمل گرایی در افراد می انجامد. نتیجه طبیعی این نیاز کاذب آن است که دیگر کسی غم دیگران را نمی خورد و افراد در پی برآوردن نیازهای دیگران برنمی آیند، بلکه سر در کار خود فرو می برند و از حال دیگران غافل می شوند.

دنیای امروز به صورت های گوناگون به سست کردن نهاد خانواده و روابط خویشاوندی همت گماشته است. پیداست که با سست شدن پایه های زندگی خانوادگی، مهر و محبت ها جای خود را به بی مهری ها، کینه ها و دشمنی ها می دهد.

ریشه اصلی مشکلات دنیای امروز در دین گریزی و خداانکاری و نفی معنویت در زندگی انسان است که لازمه آن, دنیاپرستی و خودپرستی است. در این صورت، برادری و برابری جای خود را به خودخواهی و فردگرایی و هم دردی، جای خود را به درد بی دردی می دهد.

ص:94

آسمانی بر آنها فرود می آید. گاه نیز شکوه می کنند که هر چه بدبخت است, به سراغ ما می آید. در مقابل, انسان های مؤمن و پرورش یافته مکتب قرآن و مدرسه اهل بیت(علیهم السلام) نیاز مردم را به چشم نعمت و رحمت الهی می بینند که به آنها رو کرده است. بنابراین، با روی باز و دستان گشاده در حل گرفتاری مردم می کوشند و از هیچ خدمتی دریغ نمی کنند. امام علی(علیه السلام) که الگوی والای ایثار بود، می فرماید:

نیازهای مردم به سوی شما، نعمتی الهی است بر شما. پس آن را غنیمت شمرید و از آن ملول نشوید که به نقمت بدل می شود.(1)

همچنین امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که مؤمن نیازمند را رد کند، رحمت خداوند را از خود رد کرده و کسی که حاجت مؤمن را برآورد، رحمت الهی را پذیرفته است.(2)

به جان پذیرفتن این دیدگاه، تحولی عمیق در وجود انسان پدید می آورد که سبب آسان شدن گره گشایی او می شود.

گره گشایی از کار آنهاست و چنان که پیش تر گفتیم، این کار رضایت و شادی خداوند و پیامبر را در پی دارد.

اگر این دیدگاه در جامعه نهادینه شود, نیازمند و گرفتاری در جامعه باقی نخواهد ماند. حضرت علی(علیه السلام) می فرماید:

خداوند سبحان، قوتِ فقیران را در اموال ثروتمندان واجب گردانده است. پس جز به سبب بهره مندی غنی، فقیری گرسنه نماند و خداوند از آن ]در قیامت[ پرسش خواهد کرد.(1)

دیدگاه بنده مؤمن خدا این است که مال و ثروت و هر نعمت خدایی، امانتی است که برای چند روزی در دست اوست و باید آن را در همان راهی که مالک حقیقی آن فرمان می دهد, مصرف کند.

برای فرستادن به جبهه ها بودند. بعدها مسجدها به مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام نیز تبدیل شدند. با توجه به شرایط فرهنگی حساس در دوران کنونی، ضروری است که مسجدها همچون قرن های آغازین اسلام، احیا و به مرکز فعالیت های علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تبدیل شوند. همچنین باید در هر محله و منطقه ای, مسجدی وجود داشته باشد که معتمدان هر محل، با همکاری نمازگزاران، مساجد را به کانون های گره گشایی تبدیل کنند و با مشارکت دولت و افراد نیکوکار به حل مشکلات مردم آن محل بپردازند. کانون های مشاوره و امداد باید در مسجدها یا در کنار آنها تشکیل شود تا مردم به دستورهای اسلام در زمینه گره گشایی مادی و معنوی عمل کنند. عملی کردن این راه کار، دیدگاه مردم را نسبت به دولتی پنداشتن خدمات عمومی و اجتماعی تغییر می دهد و همگان را در سنت های نیکوکاری اسلامی شریک می سازد.

دید و بازدیدهای زمان بندی شده برای همه فامیل، راه کارهایی برای عمل به این دستور دینی است.

«احسان به مردم باید بر اساس خداخواهی باشد. هزینه فرزندانمان را چگونه می پردازیم و قربان و صدقه آنها هم می رویم؟ پدر و مادر، عاشق فرزند خردسال خود است و از روی خاطرخواهی برای او خرج می کند ]نه برای اینکه کودک برای آنها کاری انجام دهد[ حال چرا با خداوند متعال این گونه معامله نمی کنیم؟ چرا به اندازه فرزند خود به او عشق نمی ورزیم؟ و اگر گاهی هم به کسی احسانی می کنیم, برای پاداش آن کیسه می دوزیم».(1)

کاری که برای خداوند انجام می گیرد, نشانه هایی دارد, مانند علاقه نداشتن به تعریف و ستایش مردم. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «کار خالص آن است که نخواهی کسی جز خداوند, تو را بر آن کار ستایش کند».(2)

خداوند متعال در حدیث قدسی فرموده است:

من برترین شریک هستم. هر کس در عملش برای من شریک آورد, ]همه آن را به شریکم واگذار می کنم و[ آن را نمی پذیرم, جز آنچه خالص برای من باشد.(3)

از سوی دیگر، کسی که کار خیری انجام می دهد، چه چیزی بالاتر از اینکه پاداش بزرگی نزد خداوند دارد. بنا براین، چرا انتظار داشته باشد مردم تلاشش را جبران و از او سپاس گزاری کنند.(4) آیا این چشم داشت مادی ناشی از کوته فکری نیست؟ خداوند بزرگ، تنها عملی را می پذیرد که برای او و بر اساس پرهیزکاری انجام شده باشد.

به این داستان توجه کنید: «در زمان امام صادق(علیه السلام) مدتی بود که در میان عوام، شخصی به تقوا و دین داری معروف شده بود. امام صادق(علیه السلام) به این فکر افتاد که آن شخص را از نزدیک ببیند. روزی به طور ناشناس نزد او رفت و دید که وی ژست های عوام فریبانه می گیرد و ارادتمندان، اطرافش غوغایی به پا کرده اند. او از مردم جدا شد و به تنهایی به راه افتاد. امام آهسته او را تعقیب کرد. طولی نکشید که آن مرد, مقابل دکان نانوایی ایستاد. امام با کمال تعجب دید که وی به محض غفلت صاحب دکان، دو نان برداشت,زیر جامه خود مخفی کرد و به راهش ادامه داد. باز در برابر بساط یک میوه فروش ایستاد. آنجا نیز دو انار برداشت، پنهان کرد و راه افتاد تا به سراغ یک نفر بیمار رفت و نان ها و انارها را به او داد و رفت. در این هنگام امام خود را به آن مرد رساند و گفت: «من امروز کار عجیبی از تو دیدم.» سپس از او توضیح خواست. وی نگاهی به چهره امام کرد و گفت: «خیال می کنم تو جعفر بن محمد باشی. امام فرمود: «آری،درست حدس زدی.» آن مرد گفت: البته تو فرزند رسول خدایی و دارای شرافت نسبی هستی، ولی افسوس که این اندازه نادانی. امام گفت: «چه جهالتی از من دیدی؟» گفت: همین پرسش ها که می کنی, از منتهای جهالت است. مگر نمی دانی که خداوند در قرآن فرموده است: «هر کس کار نیکی کند, ده برابر پاداش دارد و هر کس کار بدی کند، فقط یک برابر کیفر دارد؟» من در برابر دزدیدن دو عدد نان و دو انار چهار خطا کردم, ولی از طرف دیگر, آنها را در راه خدا دادم که چهل حسنه نصیب من می شود. امام فرمود: «خدا تو را مرگ بدهد، نادان تویی که به خیال خود این گونه حساب می کنی. مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «إنّما یَتَقَبَّلُ الله مِنَ المُتَّقین؛ خدا تنها عمل پرهیزکاران را می پذیرد.» حالا یک حساب بسیار ساده کافی است که تو را به اشتباهت آگاه کند. تو به اعتراف خودت چهار گناه مرتکب شدی و چون مال مردم را به نام صدقه و

ص:103

احسان به دیگران دادی, نه تنها حسنه ای نداری, بلکه به عدد هر یک از آنها، چهار گناه دیگر مرتکب شدی. پس در مجموع هشت گناه داری و حسنه ای هم نداری. امام این جمله را گفت و در حالی که چشمان بهت زده او به صورت امام خیره شده بود, او را رها کرد و بازگشت».(1)

بنابراین، شخص گره گشا باید در کنار انجام اعمال نیکوکارانه، از مرزهای شرعی تجاوز نکند. برای مثال, انسان گناه کاری را فرض کنید که مرتکب گناهی شده است که مجازات او حد شرعی، تازیانه یا اعدام است. در این شرایط میانجی گری نسبت به او کار پسندیده ای نیست؛ چون اگر حدود و احکام شرعی تعطیل شود، جامعه به سوی فساد, گناه و تباهی کشیده می شود.

ترح م بر پلن گ تیز دندان       

جفاکاری بود بر گوسپندان

رسول اعظم اسلام(صلی الله علیه و آله) نیز از میانجی گری در حدود شرعی نهی می کرد. ایشان می فرماید:

کسی که در حدی از حدود الهی واسطه گری کند تا در بی اثر کردن حدود الهی بکوشد، خداوند در روز قیامت، او را عذاب خواهد کرد.(2)

تصور کنید فردی که با قاچاق مواد مخدر، صدها جوان پاک را به دام اعتیاد می کشاند و آنان را از زندگی و کار باز می دارد، چه خیانتی به جامعه می کند؟ آیا چنین کسی شایستگی این را دارد که اگر به دام قانون افتاد, از او میانجی گری کنیم و این کار چه بازتابی در جامعه دارد؟

قرار بود حضرت علی(علیه السلام) بر مردی از قبیله بنی اسد حدی را جاری کند. بستگان آن مرد نزد امام حسین(علیه السلام) رفتند و خواستند که از پدرش

ص:104

بخواهد تا آن مرد را ببخشد, ولی امام حسین(علیه السلام) از پذیرش و خواست آنها سرباز زد. باز سراغ امیرمؤمنان علی(علیه السلام) رفتند و درخواست خود را بازگو کردند. وی فرمود: «هر چه که من اختیار آن را داشته باشم و از من بخواهید, من به شما خواهم داد.» بنی اسد خوش حال و شادان از خدمت علی(علیه السلام) مرخص شدند و در میان راه با امام حسین(علیه السلام) برخورد کردند و موضوع را به او گفتند. ایشان فرمود: «اگر با آن خویشاوند خود کاری دارید, سراغش بروید، شاید کارش پایان یافته باشد.» آنان بازگشتند و با کمال شگفتی دیدند که حضرت علی(علیه السلام)، حد تازیانه را بر او جاری کرده است. پرسیدند:ای امیر مؤمنان! مگر به ما وعده بخشش او را ندادی؟ حضرت فرمود: «من به شما قول دادم که از آنچه اختیار آن را دارم, درگذرم، ولی حد الهی چیزی است که من اختیاردار آن نیستم ], بلکه قانون الهی است که هیچ کس حق مسامحه و گذشت از آن را ندارد.[»(1) بزرگان دین، همچون امیرمؤمنان، آن گاه که پای حق شخصی خودشان در میان بود, به آسانی و بزرگوارانه گذشت می کردند، ولی آنجا که حقوق و حدود الهی مطرح بود، کمترین کوتاهی را روا نمی داشتند. ایشان با فتنه گران و فسادگران اجتماعی بسیار جدی رفتار می کردند و واسطه گری هیچ فرد و گروهی را نمی پذیرفتند.

هنگامی که اسامه واسطه شد تا پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از یکی از بستگانش که دست به سرقت زده بود, بگذرد، ایشان با رد درخواست او(2) فرمود:

امت های گذشته نابود شدند؛ چون یکی از بزرگانشان دزدی می کرد, او را وامی گذاشتند و حد بر او جاری نمی کردند، ولی وقتی ضعیف و بیچاره ای مرتکب این عمل می شد, حد او را جاری می کردند.(3)

ص:105

انسان در کارهای خیرخواهانه نباید پای خود را از محدوده شرع فراتر بگذارد و به بهانه هدف، وسیله را توجیه، حرامی را حلال و حلالی را حرام کند. برای مثال, به بهانه نصیحت و خیرخواهی نباید به دخالت در امور شخصی دیگران بپردازد.(1) همچنین نباید به بهانه هدایت کردن گناه کاران, در مجالس گناه، با آنان همراهی کند یا به بهانه امر به معروف و نهی از منکر, آبروی دیگران را بریزد یا بدون مجوز شرعی به ضرب و جرح آنان بپردازد و نمونه های فراوانی که می توان با کمی تأمل به آن رسید.

نیازمندان را باطل کننده و بی اثرکننده صدقه ها می داند؛(1) چون منت گذاشتن و آزار دادن آنان، نوعی شکستن شخصیت و حرمت­ آنهاست. کسی که به دیگری کمک فکری یا مالی یا بدنی می کند، باید خداوند متعال را ولی نعمت اصلی بداند و هیچ گونه حق منت گذاری برای خود نبیند.

یکی از راه کارهای آبروداری، پنهان کاری است. برخی نیازمندان چنان آبروداری می کنند که اگر کسی از اوضاع و احوال آنها بی خبر باشد و تنها وضع ظاهری شان را ببیند، گمان می کند که اینها بی نیازند.(2) چنین کسانی حاضر نیستند هرگز کرامت انسانی و آبروی خود را با چیزی عوض کنند و حتی مرگ شرافتمندانه را از زندگی همراه ذلت و پستی بهتر می دانند. روشن است که چنین کسانی، تنها کمکی را می پسندند که پنهانی و آبرومندانه باشد.

خداوند با اینکه صدقه دادن آشکار را کاری نیکو می داند، در قرآن کریم می فرماید: «اگر صدقه ها را پنهانی به نیازمندان بدهید، بهتر است و گناهان شما آمرزیده می شود.» (بقره:271) علامه طباطبایی(ره) در تفسیر این آیه مبارکه می فرماید:

پنهان کاری در صدقه بهتر از صدقه آشکار است؛ چون بدین گونه آبروی افراد حفظ می شود. صدقه آشکار هم البته خوب است؛ چون سبب تشویق دیگران به انفاق می شود، ولی در مجموع، صدقه پنهان بهتر است.(3)

به نمونه ای از آبروداری پیشوایان دینی توجه کنید: «بادیه نشینی وارد شهر مدینه شد. از مردم پرسید: کریم ترین مردم این شهر کیست؟ او را نزد امام حسین(علیه السلام) راهنمایی کردند. به مسجد رفت و امام حسین(علیه السلام) را در حال نماز دید. در برابر او ایستاد و اشعاری سرود

ص:107

که معنای آن چنین بود: «کسی که به تو امید داشته باشد و حلقه در خانه تو را بزند, ناامید نمی شود. تو بخشنده و تکیه گاه مردمی... .» امام حسین(علیه السلام) پس از پایان نماز به همراه آن مرد به خانه رفت و به غلامش قنبر فرمود: آیا از مال حجاز چیزی باقی مانده است؟ گفت: آری، چهار هزار دینار. امام فرمود: «آن را بیاور که از ما به آن سزاوارتر آمده است.» قنبر سکه های طلا را آورد. امام عبای خودشان را برداشت و پول ها را در آن پیچید و از شکافِ در, دستشان را خارج کرد و پول ها را به آن بادیه نشین داد. در پاسخ اشعار او، این اشعار را فرمود: «این را بگیر. من از تو پوزش می خواهم ]به خاطر اندک بودن عطایم[ و بدان که من تو را دوست دارم. اگر حکومت در دست ما بود, دست بخشش ما بر شما ریزان بود, ولی ]افسوس که[ حوادث زمان امور را دگرگون کرده و ]بدان سبب[ بخشش من اندک است.» آن مرد در حالی که می گریست, سکه ها را گرفت. امام به او فرمود: «شاید آنچه به تو دادیم, برای تو اندک است.» گفت: خیر، ولی چگونه جود و سخاوت تو ]با رفتنت[ زیر خاک خواهد رفت».(1)

باز هم نمونه دیگری از حفظ کرامت انسانی و آبروداری را از زندگی امام حسین(علیه السلام) ببینید: «مردی خدمت امام حسین(علیه السلام) آمد و از آن حضرت چیزی خواست. امام به او فرمود: «ای برادر انصاری! آبروی خود را با درخواست مریز و حاجت خود را در نامه ای بنویس که من ان شا ءالله تعالی اسباب خوش حالی تو را فراهم خواهم کرد.» مرد انصاری حاجت خود را در نامه این گونه نوشت: «ای ابا عبدالله! فلانی پانصد دینار از من طلب کار است و برای دریافت طلب خود مرا تحت فشار قرار داده است. شما به او بگویید تا به من مهلت دهد...». امام حسین(علیه السلام) وقتی نامه را خواند، داخل خانه شد و کیسه در بسته ای را که

ص:108

در آن هزار دینار بود, آورد و به آن مرد داد و فرمود: «با پانصد دینار آن بدهی خود را بده و پانصد دینار آن را برای خود خرج کن» و در پایان فرمود: «حاجت خود را تنها نزد این سه نفر ببر: دین دار، با مروت و جوان مرد، حسب و نسب دار؛ چون دین دار برای حفظ دینش از رفع حاجت تو دریغ نمی کند و جوان مرد به سبب جوان مردی اش از رد کردن تو شرم می کند و حسب و نسب دار می داند که تو از آبروی خود در راه حاجتت خرج کرده ای. پس او برای حفظ آبرویت، بی آنکه حاجتت را برآورد, تو را باز نمی گرداند».(1)

حاجت خواستن چهره به چهره و رو در رو نوعی خواری برای شخص درخواست کننده به همراه دارد و با نیازخواهی مکاتبه ای این عیب برطرف می شود.

در زمانی دیگر, چون شخصی در راه مانده از حضرت امام رضا(ع) کمک خواست، وارد اتاق شد و دویست دینار به آن شخص داد و فرمود: «این را در مخارجت هزینه کن و از اینجا برو که چشمت در چشم من نیفتد.» پس چون یکی از یاران امام علت این امر را جویا شد، امام فرمود: «از ترس اینکه مبادا ذلت سؤال را به سبب روا کردن حاجتش در چهره اش ببینم، خود را از او پوشاندم. آیا حدیث رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را نشنیده ای که پنهان کننده خوبی, کارش با هفتاد حج برابر است. ظاهرکننده بدی خوار و وانهاده ]از رحمت خداوند[ است و پنهان کننده بدی ]گناهانش[ آمرزیده است».(2)

ص:109

گفتنی است نهادهای خدمت رسان همچون کمیته امداد امام خمینی(ره)، در کنار کار بزرگی که انجام می دهند، باید به حفظ آبروی نیازمندان توجه بیشتری داشته باشند؛ چون گاه دیده شده است که برای مثال, عروس و دامادهایی که از کمیته امداد جهیزیه دریافت کرده اند یا مستمندانی که در ماه مبارک بر سر سفره افطار کمیته نشسته اند، به نمایش گذارده می شوند و ممکن است چهره اجتماعی این افراد، خدشه دار شود. پس باید درباره این مسئله دقت و ظرافت بیشتری به خرج دهند. ازاین رو، امام خمینی(ره) فرمود: «کمیته امداد, کاری شریف و لطیف و ظریف دارد».

مطلب مهم دیگر اینکه گره گشایی در نیازهای مادی و معنوی باید با رازداری و امانت داری انجام شود. گره گشا باید گرفتاری دیگران را همچون راز و امانت نزد خود نگه­ دارد. از پیامبر اعظم اسلام(صلی الله علیه و آله) روایت شده است که فرمود: «افشای راز برادردینی ات، خیانت است. پس از آن بپرهیز.»(1) رعایت نکردن این اصل مهم در گره گشایی، چه بسا به ریختن آبروی افراد و آسیب دیدن حیثیت اجتماعی آنان بینجامد و در نهایت، زیان گره گشایی بیش از سود آن شود. البته رعایت این اصل درباره مشاوره دادن و نصیحت، اهمیت بیشتری می یابد؛ چون در مشاوره، گاهی خصوصی ترین رازها که مشورت گیرنده، حتی از نزدیک ترین کسان خود پنهان داشته است, در میان گذاشته می شود.

راه کار مهم دیگر برای حفظ کرامت انسانی و آبروی نیازمندان، کمک رسانی غیرمستقیم به آنان است؛ یعنی به جای اینکه پیوسته کمک های نقدی اندک به ایشان برسانیم، کاری کنیم که اصل نیازمندی آنان برطرف شود. برای مثال, با کارآفرینی یا وقف کردن ملک، برای همیشه آنان را بی نیاز کنیم. همچنین برای کمک به نیازمندان و گرفتاران، بهانه ای

ص:110

پیدا کنیم و به آن بهانه، مشکل آنان را به طور غیرمستقیم برطرف کنیم, چنان که امیرمؤمنان علی)ع) گاه چاه یا زمینی را وقف خانواده خاصی می کرد و با این کار برای آنها درآمدی همیشگی به وجود می آورد. به نمونه ای از کمک غیرمستقیم در زندگی یکی از علمای دین توجه کنید:

«یک روز در نجف به دکان سبزی فروشی رفتم. دیدم مرحوم سیدعلی آقا قاضی ، عارف بزرگ به مغازه آمده و خم شده و مشغول سوا کردن کاهو است، ولی بر خلاف معمول، کاهوهای پلاسیده را برمی دارد. سپس کاهوها را به صاحب دکان داد تا برایش بکشد. بعد آنها را زیر عبا گرفت و روانه شد. من که در آن زمان طلبه جوانی بودم، در پی ایشان رفتم و عرض کردم: آقا! از شما پرسشی دارم. شما چرا برخلاف همه، این کاهوهای نامرغوب را جدا کردید؟ ایشان فرمود: آقاجان من! این مرد فروشنده، شخصی بی بضاعت و فقیر است و من گه گاهی به او کمک می کنم، ولی نمی خواهم چیزی بلاعوض به او داده باشم تا اولاً عزت و آبروی او از بین نرود و هم خدای ناخواسته عادت به مجانی گرفتن نکند تا در کسب و کار خود سست و بی انگیزه شود. برای ما فرقی ندارد کاهوی نازک و لطیف بخوریم یا از این کاهوها. من می دانستم که اینها خریداری ندارد. ازاین رو، برای جلوگیری از زیان دیدن او اینها را خریدم».(1)

کمک های مستقیم به نیازمندان با همه خوبی هایی که دارد، آفت هایی نیز به بار می آورد. برای مثال, صدقه های مستقیم و بی رویه چه بسا ممکن است سبب گداپروری و تقویت روحیه دریوزگی در نیازمندان شود و آنان به این گونه زندگی کردن خو بگیرند و هیچ گاه در پی تلاش برای بی نیاز شدن از دیگران و ایستادن روی پای خود برنیایند. برای جلوگیری از این معضل اجتماعی، افزون بر موارد گفته

ص:111

شده به جای پرداخت کمک های اندک برای نیازهای ضروری به آنان می توان قرض های بلندمدت با بازپرداخت قسطی اندک داد تا به تجارت و سرمایه گذاری بپردازند و اندک اندک خودکفا شوند. ازاین رو، در روایت های اهل بیت(علیهم السلام)، ثواب قرض دادن بیش از صدقه دادن معرفی شده است.(1) شاید یک علت برتری قرض این باشد که کارگشایی قرض، به مراتب بیش از صدقه است.

نیست[، ولی چنین دعا کن و بگو: خداوندا! مرا از بُدان خَلقت بی نیاز کن.(1)

در روایت دیگری از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) «بُدان خَلق» به کسانی تفسیر شده اند که هنگام بخشش، منت می نهند و به گاه دریغ نعمت خود از تو, بر تو عیب می گذارند.(2)

انسان های آزاده و رادمرد هیچ گاه حاضر نیستند زیر بار کوچک ترین منتی باشند. گفته اند یکی از ثروتمندان مبلغ زیادی پول به عنوان خمس نزد امام خمینی(ره) آورد و از ایشان خواست که به سبب پرداخت این مبلغ، امام وی را از پرداخت خمس ماشینش معاف بدارد. امام چون احساس کرد این شخص از پرداخت خمس مغرور شده است و گویا منتی بر امام دارد, فرمود: «شما بر ما منت نداری، بلکه ما بر شما منت داریم؛ چون شما با دادن خمس نجات پیدا می کنید و مسئولیت مصرفِ آن به گردن ما می افتد. یا همه پولت را ببر یا همه خمست را بده».

گرفتی, شتاب کن؛ چون تو نمی دانی که ]در آینده[ چه اتفاقی خواهد افتاد».(1)

همچنین رسول گرامی اسلام می فرمود:

آنکه دری از خیر بر رویش باز شد، باید آن را غنیمت بشمارد؛ چون نمی داند کِی بر روی او بسته خواهد شد ]و چه بسا که به زودی بر رویش بسته شود[.

از دیگر سو، چه بسا در صورت به تأخیر انداختن گره گشایی نیازمند، نیاز مادی یا معنوی وی از راه دیگری برآورده و در کار خود از ما بی نیاز شود و ما از درک این فضیلت بزرگ محروم شویم. امام صادق(علیه السلام) فرمود:

کسی که از من حاجتی بخواهد، من در برآوردن آن شتاب می کنم تا مبادا از آن بی نیاز شود... .(2)

ایشان در جای دیگر فرمود:

من در برآوردن حاجت دشمنم شتاب می کنم از خوف اینکه اگر او را رد کنم، از من بی نیاز شود(3) ]و زمینه دوستیِ ما از بین برود[.

دوستان را کج ا کنی مح روم 

تو که با دشمن این نظر داری

شیرینی کار خیر و گوارایی آن به زود انجام شدن است و سستی در انجام دادن آن ملال آور خواهد بود. هر کس با مراجعه به وجدان خود درمی یابد که دوست دارد خیلی زود به خیری برسد که در انتظار آن است و دیر به دست آمدنش را آزاردهنده می بیند. ازاین رو، در روایتی از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «کامل شدن کار خیر به سه چیز بستگی دارد: زود انجام دادن، کوچک شمردن و پنهان کردن آن.» سپس افزود: «شتاب در کار خیر، سبب

ص:114

گوارا شدن آن می شود.»(1) کسی که گره در کارش افتاده، مانند گرسنه ای است که هر چه زودتر غذا به او برسد، برایش گواراتر است. پیامبر گرامی اسلام فرمود: «خداوند خیری را دوست دارد که به سرعت انجام شود».(2)

همه دیده ایم که اگر دولت یا شهرداری، پروژه ای عمرانی یا خدماتی را ظرف مدت کوتاه انجام دهند، چه اندازه برای مردم شیرین و گواراست و اگر در تکمیل آن تأخیر کنند, چه اندازه از ارزش و شیرینی کار در نظر مردم کاسته می شود. ازاین رو، در احکام دینی گفته شده است «دستمزد کارگر را پیش از آنکه عرق او خشک شود, پرداخت کنید»؛(3) چون این کار، سبب شادی دل او و گوارایی دستمزد گرفتن می شود.

قرآن کریم راه میانه را سفارش می کند و می گوید نه چنان بخل بورز که همچون کسی باشی که دستش با زنجیر به گردنش بسته شده و توان حرکت دادن آن را ندارد و نه چنان دست و دل باز باش که دست خودت خالی شود و برای تهیه مخارج زندگی ات حسرت بخوری. حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «زیاده روی سبب نابودی و نقصان و میانه روی, مایه فزونی است».(1)

نقل شده است زنی بچه اش را نزد پیامبر فرستاد تا پیراهن حضرت را برای یادگاری و شفا و تبرک از آن حضرت هدیه بگیرد. پیامبر تنها پیراهن خود را از تن درآورد و به آن پسر داد. وقت نماز فرا رسید و مردم در مسجد منتظر پیامبر بودند. پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) برخلاف معمول دیر کرده بود؛ چون پیراهنی نداشت تا به مسجد برود. اینجا بود که آیه نازل شد: «نه دستت را به گردنت غُل کن(2) ]و چنان نباش که دستت در جیبت نرود[ و نه آن را کاملاً باز کن ]که حتی تنها پیراهن خود را ببخشی و حسرت بخوری که چرا نمی توانی به مسجد بروی[».

میانه روی و عفت ورزی از دیدگاه پیامبر اسلام، سبب رسیدن به نعمت های بزرگ الهی؛ یعنی بقا, حیات, رشد و پیشرفت جامعه است.(3) اینها چیزهایی هستند که هر جامعه متعالی و مترقی به آن نیاز دارد.

آنچه درباره فضیلت میانه روی گفتیم, با اهمیت و ارزش ایثار منافاتی ندارد؛ چون ایثار در جایگاه برتری نسبت به میانه روی قرار دارد. وقتی انسان آنچه را خود به آن نیاز دارد, ببخشد و دیگران را بر خود ترجیح دهد، ایثار کرده است و اگر افزون بر نیاز خود را ببخشد، میانه روی در انفاق است. پیداست که ایثار، خصلت برجسته انسانی است که جز برگزیدگان، آن را درک نمی کنند.

ص:116

پاسخ این منافات نداشتن, در خود آیه کریمه قرآن آمده است؛ چون نهی از زیاده روی در انفاق - به قرینه آخر آیه - ویژه کسانی است که پس از آن با حال حسرت و سرزنش بنشینند، ولی کسانی همچون پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)و امامان معصوم(ع) و برخی اولیای الهی که به چنان بزرگی و روحی رسیده اند که از ایثار کردن هرگز پشیمان نمی شوند، مخاطب این آیه نیستند. به عبارت دیگر، خطابِ آیه به مؤمنان متوسط الحال است, نه بندگان برجسته و برگزیده الهی. از این رو، در آیه های نخستین سوره مبارکه انسان، قرآن کریم, گروهی از ابرار (حضرت امیر مؤمنان علی(علیه السلام) و فاطمه زهرا(علیها السلام) و امام حسن(ع) و امام حسین(علیه السلام)) را به نیکوترین شکل ستایش می کند که اینان غذای ]افطار[ خود را به مسکین و یتیم و اسیر می بخشند. درباره داستان بخشش پیراهن پیامبر که پیش از این گفته شد، می توان گفت حسرت پیامبر بر این بود که چرا نماز اول وقت و جماعت ایشان به تأخیر افتاد، نه اینکه چرا پیراهنش را به آن کودک بخشید.

پیوسته به خانه آنان رفت و آمد کند، طبیعی است که مردم او را نیز شراب خوار می دانند. همچنین کسی که برای رفع نیازهای مادی گرفتاران می کوشد، نباید پیوسته آشکارا به آنان کمک کند؛ چون ممکن است به ریاکاری و خودنمایی متهم شود.

مثال بعدی آن است که کسی به دیگری مشورت می دهد یا او را نصیحت می کند. وی نباید زیاد بر نظر خود پافشاری کند؛ چون احتمال دارد به او گمان برند که وی خیرخواه واقعی نیست و خودش در این مسئله, سودی دارد که تا این اندازه پافشاری می کند, بلکه باید زبان حال مشاور چنین باشد:

من آنچه شرط بلاغ است, با تو می گویم   

تو خواه از سخن م پند گیر و خواه ملال

8. پاسخ گویی مثبت به همه درخواست کنندگان

حضرت امام علی(علیه السلام) در بیان ویژگی های والای پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می فرماید:

هرگز چیزی از آن حضرت خواسته نشد که بگوید: «نَه» ]و دست رد بر سینه هیچ سائلی نزد, بلکه[ یا نیازش را برمی آورد و اگر نمی خواست یا نمی توانست، سکوت می کرد(1) یا با زبان خوش به او پاسخ می داد.(2) برای مثال, می فرمود: «خدا حاجتت را برآورد.»(3) همچنین می فرمود: «سؤال سائل را قطع نکنید؛ چون اگر چنین نبود که مسکینان ]گاهی[ دروغ می گویند ]؛ یعنی برخی مسکین واقعی نیستند و ادعای نیاز می کنند[, رد کننده آنها هرگز رستگار نمی شد».(4)

ص:118

پس چه نیکوست ما نیز از زندگی و سیره آن حضرت و اهل بیت(علیهم السلام) پاک ایشان الگو بگیریم و درخواست کنندگان را اگرچه به اندک چیزی کمک کنیم. حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «گدا را رد نکنید, اگر چه به نیم دانه انگوری یا نیمه خرمایی باشد».

انسان با آراسته شدن به این خصلت نیکو، در حقیقت, به یکی از اخلاق الهی دست یافته است؛ چون از صفت های خداوند این است که رحمت او همه کس و همه چیز حتی بدترین بندگانش را فرا می گیرد.(1) امید هر که را به او امید بسته است, ناامید نمی کند و دعاکنندگان و درخواست کنندگان از ذات اقدسش را با دست خالی باز نمی گرداند. چه کمالی برتر از اینکه بنده شبیه مولا و پروردگار خود شود. امام محمد باقر(علیه السلام) فرمود:

اگر سائل می دانست که در خواهش او چه نهفته است، هرگز از کسی چیزی نمی خواست و اگر کسی که از وی خواهشی می شود, بداند که در نومید کردن چه نهفته است، هرگز کسی را نومید نمی کرد.(2)

ص:119

کمال و سعادت گام نهد، راهی جز این ندارد که صفا و برادری بر آن حاکم شود و همه با هم به سوی سعادت دنیا و آخرت حرکت کنند. از این رو، صدا و سیما که بزرگ ترین و مهم ترین رسانه ملی است، باید ترویج روحیه برادری و دیگرخواهی و نوع دوستی را در جامعه به عهده بگیرد و برنامه ها و مجموعه های خود را به سوی گسترش فرهنگ احسان و نیکوکاری و گره گشایی جهت دهی کند. شکی نیست که تاکنون بسیاری از برنامه های رسانه برای مخاطبان, جهت دهی فردگرایی و خودپسندی داشته و در آنها به گره گشایی و خدمت به برادران دینی کمتر توجه شده است. در آن موارد نیز نسبت به شرایط و لوازم آن دقت کافی صورت نگرفته و در نتیجه، اثرگذاری لازم را بر مخاطبان نداشته است.

که صدا و سیما با اطلاع رسانی به موقع و انگیزش عواطف عمومی، در یاری رسانی به حادثه دیدگان بم, عزم عمومی پدید آورد. رسانه چنین کارهایی را باید در همه زمینه ها و در حمایت از مشکلات مادی و معنوی مردم تکرار کند.

بازگوییم. با ترویج این فرهنگ، می توان الگوهای صادق را به جای الگوهای کاذب در دل و اندیشه جوانان جای داد.

این صورت، روحیه خودخواهی، دنیاطلبی, تجمل گرایی، بخل و آزمندی بی رمق خواهد شد و مانع بزرگ فراروی گره گشایی و توجه به دیگران برداشته می شود.

کارشناس مذهبی حضور فعال داشته باشد؛ فیلم نامه را بخواند و نظر خود را با عوامل فیلم مطرح کند. همچنین در مراحل تولید فیلم نیز به عنوان ناظر مذهبی حاضر باشد.

- زن و شوهری بر سر مسائل جزئی مانند چیدمان وسایل خانه اختلاف شدیدی پیدا کرده اند. پس نزد قاضی می روند. قاضی می گوید هر یک از شما یکی از بستگان خود را به عنوان حُکَم (داور) معرفی کنید و با معرفی حُکَم و رایزنی ها، اختلاف آنها به صلح و صلاح می انجامد.

- دو نفر سوار بر ماشین با یکدیگر تصادف می کنند. هر دو از ماشین بیرون می پرند و به دشنام و کتک کاری می پردازند. رهگذری دانا از راه می رسد و پس از شنیدن سخنان آن دو، آنها را به گذشت دعوت می کند و آشتی می دهد.

- دختری بدون تحقیق، قصد ازدواج با پسری را دارد. دوستان آن دختر با تعقیب پسر و شناسایی او و آگاهی یافتن از روابط او با دختران دیگر، از آن پسر عکس تهیه می کنند و دوست خود را از گرفتار شدن به دام آن شیاد نجات می دهند (عکس این قضیه در مورد یک پسر نیز ممکن است).

- فردی قصد دارد به عمره مستحب برود, ولی با دیدن وضع رقت بار خانواده ای، منصرف می شود و هزینه عمره را به آن خانواده می بخشد.

بیان آثار موقوفات در پیشرفت دینی، علمی و اقتصادی کشور در طول تاریخ نمونه هایی از این دست است.

در یکی از روزها که اعیان شهر در مجلس والی حضور داشتند، فیاض به مناسبتی از خزیمه سخن به میان آورد و سراغ او را گرفت. حاضران مجلس گفتند: مدتی است تهی دست شده و خانه نشین است. از همین رو، در میان مردم دیده نمی شود. فیاض از شنیدن این سخن و آگاهی از پریشانی وضع خزیمه بسیار متأثر شد و منتظر ماند تا شب فرا رسد. همین که پاسی از شب گذشت, دستور داد یکی از غلامانش اسبی را زین کند. سپس چهار هزار دینار زر سرخ از بیت المال برداشت و در کیسه ای ریخت و به دست غلام داد و بدون اینکه کسی از نزدیکان او از این ماجرا آگاه شود، راه خانه خزیمه را در پیش گرفت. وقتی نزدیک خانه رسید, پیاده شد. کیسه زر را از غلام گرفت و برای اینکه غلام نیز از این موضوع باخبر نشود، دستور داد که از آن محل دور شود و در کناری بایستد. آن گاه خود آهسته نزدیک رفت و کوبه در را به صدا درآورد.

خزیمه از خواب برخاست و در را باز کرد. فیاض کیسه زر را به او داد و گفت: این مال شماست. خزیمه پرسید: شما کیستید؟ فیاض گفت: اگر می خواستم مرا بشناسی, در این وقت شب نمی آمدم. خزیمه بر اصرار خود افزود و گفت: تا خود را معرفی نکنی, عطای تو را نمی پذیرم. فیاض هم به ناچار خود را چنین معرفی کرد: من دست گیری جوان مردان زمین خورده ام. خزیمه اصرار کرد توضیح بیشتری بدهد، ولی فیاض بیش از آن سخنی نگفت و کیسه زر را به خزیمه داد و خداحافظی کرد و رفت. خزیمه، در خانه را بست و همسرش را بیدار کرد و گفت: برخیز و چراغ روشن کن که اگر در این کیسه پولی باشد، خداوند نظر مرحمتی به ما کرده است. زن گفت: ما وسیله ای نداریم که در این وقت شب چراغ بیفروزیم.

آن گاه خزیمه در حالی که به خواب می رفت، با دست کیسه را لمس کرد و فهمید که داخل آن پر از سکه های طلاست.

ص:128

از سوی دیگر، همین که فیاض به خانه بازگشت، دید همسرش بیدار شده و با حالی آشفته و پریشان و چهره ای برافروخته سراغ او را می گیرد. زن ساده دل, دست خوش افکار واهی زنانه شده بود، به گونه ای که گریبان خود را چاک زده بود و فریاد می کرد و از شدت خشم, روی خود را می خراشید. فیاض که همسرش را در آن حال دید، پرسید: مگر چه شده؟ زن گفت: می خواستی چه شود؟ آیا والی شهر در این وقت شب, بی خبر و دور از چشم همسر و دخترعمو و نوکرها و کسانش، جز برای سر زدن به زن دیگر یا دیدار رفیقه ای که با او وعده دیدار گذارده است، از خانه بیرون می رود؟ فیاض گفت: خدا می داند من برای هیچ یک از این دو موضوع که گفتی, بیرون نرفته ام, ولی زن قانع نمی شد و همچنان بر اصرار و ناراحتی خود می افزود و می گفت باید راستش را بگویی که کجا بوده ای و برای چه رفته بودی؟ فیاض ناچار شد حقیقت مطلب را بازگو کند، ولی پیشاپیش از وی پیمان گرفت که رازش را فاش نسازد. سپس گفت: اگر باور نداری، حاضرم سوگند یاد کنم. زن گفت: نه! دلم آرام گرفت و اطمینان پیدا کردم. سوگند لازم نیست.

فردای آن شب، خزیمه پس از مدت ها, سر و سامانی به وضع زندگی خود داد و نفسی تازه کرد و پس از ترتیب کار، به دیدار خلیفه سلیمان بن عبدالملک رفت. در آن زمان، خلیفه در شام اقامت داشت.

هنگامی که خزیمه به دربار رفت، درباریان ورودش را به خلیفه اطلاع دادند. خلیفه, خزیمه، جوان مرد مشهور جزیره را می شناخت و قدر او را به خوبی می دانست. ازاین رو، بی درنگ به او اجازه ورود داد. خزیمه وارد شد و سلام کرد. خلیفه پرسید: خزیمه! رسیدن به خیر! خیلی دیر به سراغ ما آمدی؟ خزیمه گفت: علت آن وضع نامساعدم بود که مدت ها با آن دست به گریبان بودم. خلیفه پرسید: چرا در این مدت نزد ما نیامدی تا به تو کمک کنیم؟ گفت: آن هم به واسطه فقر

ص:129

و تنگ دستی و نداشتن وسیله راه بود. پرسید: اکنون چه کسی وسیله حرکت تو را به اینجا فراهم کرد؟ گفت: درست او را نمی شناسم. در یکی از شب ها که در نهایت تنگ دستی به سر می بردم، مردی ناشناس به در خانه ام آمد و کیسه ای که چهار هزار دینار در آن بود, به من داد و رفت. خلیفه گفت: او را شناختی؟ خزیمه گفت: نه! فقط او خود را دست گیری جوان مردان زمین خورده معرفی کرد. خلیفه افسوس خورد که این شخص بلندنظر را نمی شناسد و گفت: اگر او را می شناختم, پاداش جوان مردی اش را چنان که باید, می دادم.

خلیفه که از شنیدن وضع رقت بار گذشته خزیمه ناراحت و منقلب شده بود، از او دل جویی کرد و فرمان حکومت جزیره را به نام او نوشت و دستور داد در بیلان کار فرماندار گذشته، عکرمه فیاض به دقت رسیدگی کند و جریان را به او گزارش دهد.

بدین ترتیب، روزگار تنگ دستی خزیمه را جبران کرد و خزیمه با در دست داشتن فرمان حکومت جزیره بدان منطقه ره سپار شد. هنگامی که خبر ورود حاکم جدید به فیاض رسید، وی به اتفاق مردم شهر به سوی مقر حکومت رفتند.

خزیمه بر اساس دستور خلیفه با دقت به حساب فیاض رسیدگی کرد و در نتیجه، مبالغی کسر آمد. خزیمه او را موظف کرد که هر چه زودتر، مقدار کسری را پرداخت کند، ولی فیاض گفت: من چیزی نیندوخته ام و راهی برای پرداخت آن ندارم. خزیمه هم دستور داد او را به زندان ببرند. مأموران، حاکم معزول را به زندان افکندند و در آنجا نیز کسری بودجه بیت المال را از وی مطالبه کردند. فیاض گفت: من کسی نیستم که آبروی خود را به خاطر نگه داشتن مال بریزم. چیزی از بیت المال حیف و میل نکرده ام و اکنون هم چیزی ندارم. به خزیمه بگویید هر کاری می خواهی بکن.

ص:130

فیاض مدتی در زندان بود و همسر او بسیار اندوهگین بود. روزی همسر فیاض, کنیز خود را که زنی دانا و باکمال بود, خواست و گفت: همین حالا به خانه حاکم می روی و اجازه دیدار می خواهی. پس از کسب اجازه بگو عرضی دارم که باید در خلوت بگویم و چون خلوت کرد, بگو: پاداش دست گیری جوان مردان زمین خورده این نبود که او را به زندان ببری و شکنجه اش کنی و به زنجیرش کشی.

کنیز پیغام خانم خود را به حاکم رساند. خزیمه با شنیدن این پیام غیرمنتظره گفت:ای وای! دست گیری جوان مردان زمین خورده همین بود که در حبس من است. کنیز گفت: آری. خزیمه دستور داد بی درنگ, اسبش را آماده کنند. آن گاه با بزرگان شهر به زندان رفت. خزیمه دید فیاض با وضعی رقت بار در گوشه زندان نشسته و بر اثر شکنجه ای که دیده، قیافه اش کاملاً تغییر کرده است. وقتی فیاض، خزیمه و انبوه جمعیت را دید که به سوی او می آیند, ناراحت شد و از شرم سر به زیر انداخت. خزیمه جلو آمد, خم شد و سر فیاض را بوسید. فیاض سر برداشت و پرسید: این اظهار تفقد برای چیست؟ گفت: به خاطر کار نیک تو و گمان بد من است. فیاض گفت: خداوند هر دو ما را بیامرزد و پاداش نیک دهد. سپس دستور داد زنجیرها را از دست و پای فیاض باز کردند و گفت آن را به دست و پای من بیفکن! فیاض پرسید: چرا چنین می کنی؟ خزیمه گفت: می خواهم تا حدی مزه آنچه تو چشیده ای, من نیز بچشم. فیاض او را قسم داد که از این کار منصرف شود. خزیمه هم پذیرفت و به اتفاق هم از زندان بیرون آمدند و با همراهان به خانه خزیمه رفتند. همین که به در خانه رسیدند, فیاض با او خداحافظی کرد و خواست به خانه خود برود، ولی خزیمه مانع شد و گفت: نمی گذارم با این وضع به خانه برگردی. باید تغییر لباس بدهی و سر و وضعت را درست کنی تا من بیش از این از همسرت نیز شرمنده نشوم. سپس دستور داد حمام را خلوت کنند و وی را

ص:131

به حمام بردند. خزیمه کیسه کشی فیاض را به عهده گرفت. آن گاه به وی خلعت پوشاند و اموال بسیاری به وی بخشید و به اتفاق به خانه اش رفت و اجازه خواست که از همسرش نیز معذرت بخواهد.

پس از چندی، خزیمه از فیاض خواست که همراه وی نزد خلیفه سلیمان بن عبدالملک بروند. فیاض هم پذیرفت. پس از ورود, خزیمه از رئیس تشریفات دربار اجازه شرف یابی خواست. خلیفه ناراحت شد و گفت: چه شده که والی جزیره که تازه به مأموریت رفته، بدون اجازه قبلی ما آمده است؟ با ورود خزیمه، خلیفه علت آمدن او را پرسید. وی گفت: دست گیری جوان مردان زمین خورده را پیدا کردم و اینک به حضور آمده ام تا خلیفه را خشنود سازم؛ زیرا آن روز دیدم خلیفه مشتاق دیدار اوست. خلیفه پرسید: او کیست؟ خزیمه گفت: او عکرمه فیاض است. سپس چگونگی شناختن او را برای خلیفه شرح داد. خلیفه دستور داد فیاض وارد شود و چون فیاض را دید, گفت:ای فیاض! نیکی تو به خزیمه رسیده، ولی شر او دامن گیر تو شد. آن گاه او را دل جویی و احترام فراوان کرد و گفت: هر حاجتی داری از من بخواه تا آن را برآورم. فیاض هم خواسته خود را نوشت و خلیفه دستور داد فوری آن را عملی کنند. سپس ده هزار دینار طلای ناب به علاوه تحفه های دیگری به او بخشید و امر کرد فرمان حکومت جزیره و ارمنستان و آذربایجان را به نام او نوشتند. آن گاه گفت: اینک خزیمه در اختیار توست. اگر می خواهی او را معزول کن و گرنه به حکومت جزیره باقی بگذار! فیاض گفت: نه! خزیمه باید همچنان حاکم جزیره باشد! سپس خود حکومت جای دیگری را پذیرفت و هر دو تا پایان خلافت سلیمان بن عبدالملک با احترام و سربلندی حکومت کردند».(1)

ص:132

از این داستان زیبا می توان فیلم نامه ای مناسب گروه های سنی گوناگون تهیه کرد.

به جمعیت پناه آریم از باد پریشانی

اگر غفلت کند آهنگ ما, هشیار هم باشیم

برای دیده بانی, خواب را بر خویشتن بندیم

ز بهر پاسبانی, دیده بیدار هم باشیم

جمال یکدگر گردیم و عیب یکدگر پوشیم

قبا و جبه و پیراهن و دستار هم باشیم

غم هم, شادی هم, دین هم, دنیای هم گردیم

بلای یکدگر را چاره و ناچار هم باشیم

بلاگردان هم گردیده, گرد یکدگر گردیم

شده قربان هم از جان و منت دار هم باشیم

یکی گردیم در گفتار و در کردار و در رفتار

زبان و دست و پا یک کرده, خدمت کار هم باشیم

نمی بینم به جز تو همدمی ای «فیض» در عالم

بیا دمساز هم, گنجینه اسرار هم باشیم(1)

گر آنکه هزار کعبه آباد کنی         

بهتر نبود که خاطری شاد کنی

گر پرده کنی ز لطف آزادی را       

 به ز آنکه هزار برده آزاد کنی

اگر نفع کس در نهاد تو نیست        

چنین گوهر و سنگ خارا یکی است

غلط گفتم ای یار شایسته خوی      

که نفع است در آهن و سنگ و روی

چنین آدمی, مرده به ننگ را

ص:134

که بر وی فضیلت بود سنگ را(1)

سحر دیدم درخت ارغوانی           

کشیده سر به بام خسته جانی

به گوش ارغوان، آهسته گفتم:         

بهارت خوش که فکر دیگرانی(2)

الا گر طلب کار اهل دلی               

ز خدمت مکن یک زمان غافلی

به حال دل خستگان در نگر          

که روزی تو دل خسته باشی مگر

درون فروماندگان شاد کن            

ز روز فروماندگی یاد کن(3)

- «برآوردن نیاز برادران دینی سبب ریزش گناهان انسان و خویشان و همسایگان و برادران و آشنایان انسان می شود.»(1)

- امیرمؤمنان علی(علیه السلام): «انجام کارهای پسندیده سبب محبوبیت در میان مردم می شود».(2)

«نیکی کردن و نیکو همسایگی کردن سبب افزایش روزی و آباد شدن سرزمین هاست».(3)

«هر کس از صرف کردن مالی در راه پیروی خدا بخل ورزد، دو برابر آن را در راه معصیت خدا صرف خواهد کرد».(4)

- «آن کس را که به تو امید بسته است، ناامیدش مکن؛ که بدین سبب, خداوند بر تو خشم می گیرد».(5)

«هر مؤمنی که بتواند برادر دینی اش را یاری کند و چنین نکند، خداوند در دنیا و آخرت, یاری اش را از او برمی دارد».(6)

- امام سجاد(علیه السلام): «هر کس مؤمن گرسنه ای را غذا دهد، خداوند از میوه های بهشتی به او می خوراند و هر کس مؤمن تشنه ای را سیراب کند, خداوند از شراب مهرخورده بهشتی به او می نوشاند».(7)

- امام محمد باقر (علیه السلام): «خداوند, ریختن خون ها]ی قربانی[ و غذا دادن و دست گیریی از درماندگان را دوست دارد».(8)

- از معصوم(علیهم السلام): «برترین شفاعت و میانجی گری، میانجی گری در امر ازدواج است».(9)

- «هر کس یک نیاز برادر مؤمنش را برآورد، خداوند, صد حاجت او را مقدر می کند که یکی از آنها بهشت است».(10)

ص:137

- «بر مؤمن واجب است که در حضور و پنهان، خیرخواه مؤمن باشد».(1)

- «بالاترین درجه در قیامت, از آن مردمی است که برای خیرخواهی مردم در زمین گام برمی دارند».(2)

- «بنده ای وارد بهشت شد, به سبب خاری که از سر راه مسلمانان برداشت».(3)

- «تا زمانی که بنده, برادرش را کمک می کند، خداوند, او را کمک می کند».(4)

- «خداوند آن کس را که سبک جان، آسان خو و سبک بار باشد, دوست دارد».(5)

- «صدقه زبان، میانجی گری در آزاد کردن اسیری یا پیش گیری از ریخته شدن خونی یا در جلب امری پسندیده به سوی برادرت است».(6)

- «]فرزندان من[, دشمن ستمگر و یار ستم دیده باشید».(7)

- «اگر کسی گمراهی را هدایت کند، گویا او را حیات بخشیده است».(8)

- «بهترین برادرانتان، کسی است که عیب هایتان را به شما هدیه دهد».(9)

- «بهترین شرط حفظ برادری، هم دردی است».(10)

- از ائمه معصوم(ع): «در تسلیت دادن ]به مصیبت دیده[ همین بس که وی تو را حاضر ببیند».(11)

ص:138

- «بُخل, جامع همه عیب های بد است و زمامی است که انسان را به سوی هر بدی رهبری می کند».(1)

- «از سستی و کم حوصلگی بپرهیز که این دو, تو را از بهره دنیا و آخرتت باز می دارد».(2)

- «کسی که مؤمن نیازمندی را رد می کند، رحمت خداوند را از خود رد کرده است».(3)

- «کار خالص آن است که نخواهی کسی جز خداوند, تو را بر آن ستایش کند».(4)

- «منت گذاشتن مایه نابودی کار نیک می شود».(5)

- «چون تصمیم گرفتی کار خیری انجام دهی، شتاب کن؛ چون نمی دانی که ]در آینده[ چه رخ خواهد داد.(6)

- «آنکه دری از خیر بر رویش باز شد، باید آن را غنیمت شمارد؛ چون نمی داند کی بر روی او بسته خواهد شد».(7)

- «اسراف سبب نابودی مال و ثروت و نقصان و میانه روی مایه فزونی ثروت است».(8)

- «انفاق در حال تنگ دستی و ناداری، از حقایق ایمان است».(9)

- «هیچ گاه از پیامبر چیزی درخواست نشد که پیامبر در پاسخ آن «نَه» بگوید».(10)

- «ما به غیر مستحق، از ترس رد مستحق کمک می کنیم».(11)

ص:139

ب) سوگند او اعتبار ندارد و کفاره هم لازم نیست. n

ج) باید به سوگند خود عمل کند. ˆ

10. منت گذاشتن که عملی ناپسند است, به چه معنا است؟

الف) خدمت کردن به دیگران ˆ

ب) به زبان آوردن خدمت به دیگران n

ج) پس گرفتن کمک خود به دیگران ˆ

11. این جمله از کیست: «کسی که می خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند، باید مانند طبیبی مهربان عمل کند.»

الف) شهید مطهریˆ ب) شهید بهشتی ˆ ج) امام خمینی(ره) n

12. کدام یک از این بدی ها همه بدی ها را در خود دارد؟

الف) بخل n ب) غیبت ˆ ج) دزدی ˆ

13. به فرمایش پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله)، بهترین نوع صدقه چیست؟

الف) صدقه دادن نقدی ˆ ب) صدقه زبانی n

ج) غذا دادن به گرسنگان ˆ

14. کدام مورد, صدقه زبان است که به فرمایش پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بهترین نوع صدقه است؟

الف) راست گویی ˆ ب) واسطه گری در نجات بی گناه n

ج) سلام کردن ˆ

15. هنگامی که شخصی از دنیا می رود, نسبت به شخص مصیبت دیده, کدام یک از موارد زیر از سنت های اسلامی است؟

الف) دعوت کردن مردم و غذا دادن به آنان ˆ

ب) غذا بردن برای صاحبان عزا n

ج) بردن دسته گل در مجلس عزا ˆ

16. کدام یک، سبب کاهش بزه کاری در جامعه می شود؟

الف) آزادی های سیاسی

ب) آزادی های اجتماعی به جوانان

ج) گسترش روحیه تعاون و هم دلی n

پس از کمک کردن چه احساسی به شما دست می دهد؟

3. (دو پرسش از نیکوکاران) آیا مشارکت در کارهای خیر، سبب فقر و ناداری انسان نمی شود؟ به چه دلیل؟

4. آیا برای شما اتفاق افتاده که دو نفر را آشتی داده باشید؟ چگونه؟

5. صدقه دادن پنهانی بهتر است یا آشکار؟

6. اگر خدای ناکرده یکی از بستگان شما به جرم قاچاق مواد مخدر برای چندین بار به زندان افتاده باشد, آیا برای نجات او

کوشش می کنید؟ چرا؟

12. به نظر شما عصر مدرنیته بر روابط عاطفی و روحیه احسان و نیکوکاری در سطح دنیا چه تأثیری گذاشته است؟

13. موانع گره گشایی و میانجی گری در جامعه چیست؟

ص:143

1. - ، کلیات ، تصحیح: محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر، 1367.

2. شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، علل الشرایع ، بیروت، مؤسسه اعلمی, بی تا.

3. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن ، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجا, 1363.

4. - ، بیروت، مؤسسة الاعلمی, 1393 ه- . ق.

5. ، (المنتقی من) سنن النبی ، ]گزیده عربی سنن النبی[، تهران، مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام), 1418ه- .ق.

6. طباطبایی بروجردی، سید محمدحسین، جامع احادیث الشیعه ، قم، چاپ خانه مهر, 1377.

7. فرانکنا، ویلیام کی، فلسفه اخلاق ، ترجمه:هادی صادقی، قم، مؤسسه فرهنگی طه, 1383.

8. فیض کاشانی، محمد، دیوان کامل ، تهران، نشر چکامه, چاپ سوم, بی تا.

9. ، ا لمحجة البیضاء ، الطبعه الثانیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی, بی تا.

10. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول و الفروع من الکافی ، تهران، اسوه, 1376.

11. ، تهران، دارالکتب الاسلامیه, 1363ه-. . ق.

12. گرامی، غلام حسین، انسان شناسی ، قم، نشر معارف, 1384.

13. ماوردی، ابوالحسن، ادب الدنیا والدین ، تصحیح و تعلیق: مصطفی السقا، بیروت، دارالکتب العلمیه, 1398ه-. . ق.

14. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمة الأئمه الاطهار ، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 1404ه-. . ق.

15. محمدی ری شهری، محمد، دوستی در قرآن و حدیث ، ترجمه: سیدحسین اسلامی، قم، دارالحدیث، 1379.

16. , کیمیای محبت ، قم، دارالحدیث، 1378.

17. ، میزان الحکمه ، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1379.

18. ، منتخب میزان الحکمه ، قم، دارالحدیث, 1380.

19. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی, 1375.

20. مطهری، مرتضی، داستان راستان، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین), بی تا.

21. مؤیدی بابلی، هدایت در حکایت، قم، مؤسسه نرم افزاری کوثر، 1384.

22. نراقی، مولی محمد مهدی، جامع السعادات، نجف، مطبعهّ نجف, 1383ه- . ق.

23. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسهّ آل البیت لاحیاء التراث, 1408, چاپ دوم, ه- . ق.

ص:145

1. - ، کلیات ، تصحیح: محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر، 1367.

2. شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، علل الشرایع ، بیروت، مؤسسه اعلمی, بی تا.

3. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن ، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجا, 1363.

4. - ، بیروت، مؤسسة الاعلمی, 1393 ه- . ق.

5. ، (المنتقی من) سنن النبی ، ]گزیده عربی سنن النبی[، تهران، مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام), 1418ه- .ق.

6. طباطبایی بروجردی، سید محمدحسین، جامع احادیث الشیعه ، قم، چاپ خانه مهر, 1377.

7. فرانکنا، ویلیام کی، فلسفه اخلاق ، ترجمه:هادی صادقی، قم، مؤسسه فرهنگی طه, 1383.

8. فیض کاشانی، محمد، دیوان کامل ، تهران، نشر چکامه, چاپ سوم, بی تا.

9. ، ا لمحجة البیضاء ، الطبعه الثانیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی, بی تا.

10. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول و الفروع من الکافی ، تهران، اسوه, 1376.

11. ، تهران، دارالکتب الاسلامیه, 1363ه-. . ق.

12. گرامی، غلام حسین، انسان شناسی ، قم، نشر معارف, 1384.

13. ماوردی، ابوالحسن، ادب الدنیا والدین ، تصحیح و تعلیق: مصطفی السقا، بیروت، دارالکتب العلمیه, 1398ه-. . ق.

14. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمة الأئمه الاطهار ، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 1404ه-. . ق.

15. محمدی ری شهری، محمد، دوستی در قرآن و حدیث ، ترجمه: سیدحسین اسلامی، قم، دارالحدیث، 1379.

16. , کیمیای محبت ، قم، دارالحدیث، 1378.

17. ، میزان الحکمه ، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1379.

18. ، منتخب میزان الحکمه ، قم، دارالحدیث, 1380.

19. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی, 1375.

20. مطهری، مرتضی، داستان راستان، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین), بی تا.

21. مؤیدی بابلی، هدایت در حکایت، قم، مؤسسه نرم افزاری کوثر، 1384.

22. نراقی، مولی محمد مهدی، جامع السعادات، نجف، مطبعهّ نجف, 1383ه- . ق.

23. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسهّ آل البیت لاحیاء التراث, 1408, چاپ دوم, ه- . ق.

ص:146

1. - ، کلیات ، تصحیح: محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر، 1367.

2. شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، علل الشرایع ، بیروت، مؤسسه اعلمی, بی تا.

3. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن ، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجا, 1363.

4. - ، بیروت، مؤسسة الاعلمی, 1393 ه- . ق.

5. ، (المنتقی من) سنن النبی ، ]گزیده عربی سنن النبی[، تهران، مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام), 1418ه- .ق.

6. طباطبایی بروجردی، سید محمدحسین، جامع احادیث الشیعه ، قم، چاپ خانه مهر, 1377.

7. فرانکنا، ویلیام کی، فلسفه اخلاق ، ترجمه:هادی صادقی، قم، مؤسسه فرهنگی طه, 1383.

8. فیض کاشانی، محمد، دیوان کامل ، تهران، نشر چکامه, چاپ سوم, بی تا.

9. ، ا لمحجة البیضاء ، الطبعه الثانیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی, بی تا.

10. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول و الفروع من الکافی ، تهران، اسوه, 1376.

11. ، تهران، دارالکتب الاسلامیه, 1363ه-. . ق.

12. گرامی، غلام حسین، انسان شناسی ، قم، نشر معارف, 1384.

13. ماوردی، ابوالحسن، ادب الدنیا والدین ، تصحیح و تعلیق: مصطفی السقا، بیروت، دارالکتب العلمیه, 1398ه-. . ق.

14. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمة الأئمه الاطهار ، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 1404ه-. . ق.

15. محمدی ری شهری، محمد، دوستی در قرآن و حدیث ، ترجمه: سیدحسین اسلامی، قم، دارالحدیث، 1379.

16. , کیمیای محبت ، قم، دارالحدیث، 1378.

17. ، میزان الحکمه ، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1379.

18. ، منتخب میزان الحکمه ، قم، دارالحدیث, 1380.

19. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی, 1375.

20. مطهری، مرتضی، داستان راستان، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین), بی تا.

21. مؤیدی بابلی، هدایت در حکایت، قم، مؤسسه نرم افزاری کوثر، 1384.

22. نراقی، مولی محمد مهدی، جامع السعادات، نجف، مطبعهّ نجف, 1383ه- . ق.

23. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسهّ آل البیت لاحیاء التراث, 1408, چاپ دوم, ه- . ق.

ص:147

1. - ، کلیات ، تصحیح: محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر، 1367.

2. شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، علل الشرایع ، بیروت، مؤسسه اعلمی, بی تا.

3. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن ، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجا, 1363.

4. - ، بیروت، مؤسسة الاعلمی, 1393 ه- . ق.

5. ، (المنتقی من) سنن النبی ، ]گزیده عربی سنن النبی[، تهران، مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام), 1418ه- .ق.

6. طباطبایی بروجردی، سید محمدحسین، جامع احادیث الشیعه ، قم، چاپ خانه مهر, 1377.

7. فرانکنا، ویلیام کی، فلسفه اخلاق ، ترجمه:هادی صادقی، قم، مؤسسه فرهنگی طه, 1383.

8. فیض کاشانی، محمد، دیوان کامل ، تهران، نشر چکامه, چاپ سوم, بی تا.

9. ، ا لمحجة البیضاء ، الطبعه الثانیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی, بی تا.

10. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول و الفروع من الکافی ، تهران، اسوه, 1376.

11. ، تهران، دارالکتب الاسلامیه, 1363ه-. . ق.

12. گرامی، غلام حسین، انسان شناسی ، قم، نشر معارف, 1384.

13. ماوردی، ابوالحسن، ادب الدنیا والدین ، تصحیح و تعلیق: مصطفی السقا، بیروت، دارالکتب العلمیه, 1398ه-. . ق.

14. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمة الأئمه الاطهار ، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 1404ه-. . ق.

15. محمدی ری شهری، محمد، دوستی در قرآن و حدیث ، ترجمه: سیدحسین اسلامی، قم، دارالحدیث، 1379.

16. , کیمیای محبت ، قم، دارالحدیث، 1378.

17. ، میزان الحکمه ، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1379.

18. ، منتخب میزان الحکمه ، قم، دارالحدیث, 1380.

19. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی, 1375.

20. مطهری، مرتضی، داستان راستان، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین), بی تا.

21. مؤیدی بابلی، هدایت در حکایت، قم، مؤسسه نرم افزاری کوثر، 1384.

22. نراقی، مولی محمد مهدی، جامع السعادات، نجف، مطبعهّ نجف, 1383ه- . ق.

23. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسهّ آل البیت لاحیاء التراث, 1408, چاپ دوم, ه- . ق.

ص:148